Türklerde Atalar Kültü

Atalar kültü, .lmüş ataları tazim ve onlar için kurbanlar sunma inanç ve âdetidir. Ölen

ataların ve özellikle babaların ruhlarının geride kalanlara iyilik ya da k.tülüklerinin dokunabileceği

inancı, onlara karşı duyulan minnet duygusu, atalar kültünün temelini oluşturmaktadır. Bununla

birlikte, atalar kültünde ölen her atanın ruhu ve dolayısıyla da mezarı kült konusu olmamakta, yalnızca

saygıdeğer olanlar buna erişmektedirler. Bu anlamda ".lüler kültü" ile atalar kültünü de birbirinden

ayırt etmek gerekmektedir (Güng.r, 2002, C.3: 264).

Bu inanca göre, ataların, .ldükten sonra da ruhlarının yaşadığına ve toplumla ilişkilerini

koparmadıklarına inanılır. Yine bu inanışa göre, insan .lümle bedenini kaybetmekte fakat benliği daha

doğrusu manevi varlığı yeryüzünde kalmakta, geride bıraktığı kimselerin hayatlarını

etkileyebilmektedir. Onlara göre; .lüm hayatın bitişi değildir. Böyle bir inançtan çıkış bulan atalar

kültünde, ancak belli kişiler özellikle kabile atası, ünlü savaşçılar, din adamları vb. gibi kişiler

tapınılmaya, kurban ve duaya hak kazanmaktadır. Bu insanları ötekilerden ayıran insanüstü yetenekleri

.lümlerinden sonra kaybolmamaktadır. Birtakım mistik gü.lerle dolu bulunan bu gibi kimselerin

g.nüllerini hoş tutmak, anılarını tazelemek, kurban ve adaklarla anmak yoluyla bitkilerin, hayvanların

çoğalmasını sağlamak mümkündür.Bu amaçla ataların figür ve maskeleri yapılmakta, adlarına bayram

ve törenler düzenlenmektedir. Diğer taraftan atalar, dinsel ve toplumsal buyrukların, gelenek ve

göreneklerin koruyucuları olarak kabul edilirler. Bunların yerine getirilmesi onları sevindirmekte, tersi

ise öfkelendirmektedir (Örnek, 1988: 94-95).

Atalar kültünün eski Türk toplulukları arasında en k.klü ve en eski inançlardan biri olduğu

söylenebilir. Hemen hemen bütün Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde bulunduğu g.rülen ve ataerkil

aile yapısının bir sonucu olarak yorumlanan atalar kültü, tarihi iyi bilinen en eski Türk

topluluklarından Hunlar zamanında tespit edilmektedir (Ocak, 1983:26). Eski çağlarda Orta Asya

Türklerinde de bu kültün hayli yayıldığına dair kanıtlar bulunmaktadır (Roux, 1962, Akt. Ocak,

1983:85). Diğer taraftan, Orhun Kitabeleri’nde özellikle Bilge Kağan Kitabesi’nin sonunda yer alan

b.lümler atalar kültünün varlığının G.ktürklerde de g.rüldüğünü göstermektedir. 13. yüzyılda

Moğollarda da atalar kültünün önemli bir yer tuttuğu Batı kaynaklarından anlaşılmaktadır (Ergin,

1970, Akt. Ocak, 1983:26-27). Atalar kültü, ruhun bir bedenden ötekine geçmesi inancını benimseyen

Budizm ve Manihaizm’in Türklerce kabul görmesinde etkili olmuştur. Bu külte göre, çok yaşayan,

bilgili, yönetici insanlar .ldüğünde onların ruhları, ailesine ve toplumuna yardım eder ve onları

korurdu (Ocak, 2000:62).

Türklerin, İslamiyet’i kabul etmesinden sonra da halkın yatırlara gidip dua etmesi, şifa

dilemesi, niyaz etmesi, “Allah’ın sevgili kulları olan ve Allah’a s.zü ve nazı geçebilen evliyanın

yardımını dilemek” şeklinde açıklanmaya çalışılmıştır. Böyle bir açıklama eski inanışlarla bağı olan

uygulamaları İslami kurallara uymasa da uygun hale getirmektir. Bu yatırlara gidip dua edenler,

elbette Allah’a dua da ederler, fakat kendi gözlemlerimize göre, öncelikle o yatıra yönelik olarak dua

ederler. Onun ruhundan medet umarlar (Eröz, 1992:103).

Günümüzde, Anadolu halkı, evliyaların yattığı yerlere (tekke, zaviye, türbe, mezar, hazire,

dergah vb.) gider ve onlardan yardım diler. Bu yardım, işsizlere iş, hastalara sağlık vb. biçimlerde

g.rülebilir. Fakat bu yardım isteğinin mutlaka inanılarak yapılması gerekmektedir (Kaya, 2001:200).

Bugün hala Anadolu’da varlığını sürdüren, evliya, dede, baba inanışlarının kökenini Atalar

kültüne bağlayabiliriz. Ayrıca, evliyalardan istenilen dileğin gerçekleşeceğine ve evliyanın yardım

edeceğine mutlaka inanılması gerektiği düşündürücüdür. Bu mutlak inanç, kişinin psikolojik olarak

koşullanmasını dolayısıyla da bilinçli olmasa bile bunun gerçekleşmesine ilişkin çaba göstermesini

doğurabilir.

Ataların bu şekilde kutsal ağaçlarda eyleştiği inancı Anadolu'da hemen hemen her türbenin

yanında kesilmesi yasak olan bir kutsal ağaç bulunmasını da açıklamaktadır. Bu ağaç ve bitkilere

gösterdikleri saygı, aynı zamanda atalarına gösterdikleri bir saygı haline geliyor. Bu bitkileri törenlerde

kullanarak da atalarından yardım istiyorlar. Ağaçlara bez bağlamak, mezarlara belli bitkiler bırakmak

vb. bu çağrının ifadesidir. Ata ruhlarının bu şekilde doğada belli nesnelerde varolduğu düşüncesi

insanların tüm doğayı canlı olarak algılamasına ve animizm inancına yol açmıştır.