SÖZLÜ KÜLTÜR

Yazısız bir kültür. Yazılı ve sözlü

kültür arasında yapılagelen standart

karşılaştırmaların çoğunda kusurlar

vardır, çünkü yazının işlevi yanlış aktarılmıştır.

Yazı, sözlü iletişimin yerine geçemez;

yalnızca, iletişim kurmanın başka

bir yoludur. Sadece bazı durumlarda,

yazı, sözlü iletişimin yerine geçer, fakat,

bu sırada da yeni yollar geliştirir. Yeni

elektronik medya için de aynısı geçerlidir;

yalnızca belirli durumlarda yazılı ve

sözlü kültürün yerine geçebilir ve tıpkı,

yazının, insan iletişiminin ana aracı olan

dilin sözlü kullanımına bağlı olması gibi,

elektronik medya da her zaman bunlara

bağımlıdır.

Sözlü, Yazılı ve Karışık Kültür

İncelemelerindeki Meseleler

Yazılı ve yazısız toplumları (ya da

kültürleri) birbirinden ayırmak ve yazıya

sahip olan toplumların yazılı ve

sözlü geleneklerinin ayırımını yapmak

oldukça önemli bir meseledir. Yazı sahibi

toplumlardaki sözlü iletişim yazısı

olmayan toplumlardaki sözlü iletişim

ile aynı değildir. İkincisinde, sözlü gelenek,

kültürel aktarımın bütün yükünü

taşımak zorundadır. Okur-yazar toplumlarda

ise, sözlü gelenek, kalıplaşmış

fiil biçimlerinden oluşan yazınsal eylem

bütünlüğünün bir parçası durumdadır.

Milman Parry ve Albert Lord tarafından

1930’ların Yugoslavya’sında Novi

Pazar’dan derlenen kafe şarkıları ve

Grimm Kardeşler tarafından 19. yüzyılda

Almanya’da derlenen Avrupa kıyılarının

“peri” hikâyeleri popüler kültürün

bir parçasını oluşturmaktaydı ve bu

kültür, şehir kaynaklı yüksek kültürün

okur-yazarlık temelli tezahürleri ile

bağlantılı olan basılmış öyküler ve diğer

eserler ile beslenmekteydi. Ve, popüler

kültürün bu sözlü tarafının -okuryazar

olmayan toplumların sözlü ürünleri ile

şeklen bağlı olsa da- hem içeriği hem

de işlevi kesinlikle ciddi değişikliklere

uğramıştır. Toplumun bakış açısına

göre, günümüzde sözlü kültürün işlevi,

hayatın değişik noktalarındaki çeşitli

sosyal gruplar tarafından farklı değerler

atfedilse de, yazılı olana göre ikinci plandadır.

Örneğin, okur-yazar kültürlerdeki

dinî uygulamalar, çoğunlukla kutsal

kitaplara dayanırlar ve okur-yazar din

adamları aracılığı ile yayılırlar, öyleyse,

sözlü kültürde aktarılan şey, “dinî” olandan

ziyade “büyülü” olandır; “öz”den ziyade

“dışta kalan”dır. Diğer bir deyişle,

sözlü geleneğin içeriği, toplumun görüş

ve yaşayış biçimlerinden farklı olma, aykırılaştırılma

eğilimindedir.

Sözlü ve yazılı kültür arasında yaptığımız

ayırıma ve yazısı olan toplumlardaki

sözlü ve yazılı gelenekler arasında

yaptığımız ayırıma ek olarak, kişiler

arasında, okur-yazar olan, okur-yazar

olmayan ve okur-yazar cahil arasındaki

ayırımı da yapmak zorundayız. Bazı

okur-yazar toplumlarda sadece konuşarak

iletişim kuran kişiler vardır. Bu alt

kültürler ve sözlü kültürler arasındaki

karşılaştırmalar büyük bir dikkatle yapılmalıdır.

Okuma-yazması olmayan bir

cahil (nonliterate) ile okuma-yazması

SÖZLÜ KÜLTÜR*

Yazan: Jack GOODY*

* Folklore, Cultural Performances, and Popular Entertainments, Ed. Richard Bauman, New York, Oxford:

Oxford University Press, 1992: 12-21.

128 http://www.millifolklor.com

Ç E V İ R İ L E R . . . T R A N S L A T I O N S . . . T R A D U C T I O N S

olan bir cahil (illeterate), birçok ortak

özellikleri olmasına rağmen, aynı kişiler

değillerdir.

Sözlü gelenek, oldukça müphem bir

kavramdır. Okur-yazar olmayan bir toplumda

sözlü gelenek, kuşaktan kuşağa

söz aracılığıyla aktarılan her şeyi – başka

bir deyişle kültürün tamamını - kapsar.

Okur-yazar toplumlarda, hem yazılı

hem de sözlü gelenekler parçalı olmak

zorundadır. Üstelik, halk hikâyeleri gibi

sözlü kültür öğeleri kaçınılmaz bir şekilde

yazıya geçirilirken, Indian Vedas örneğinde

olduğu gibi, yazılı geleneğin öğeleri

genellikle sözlü olarak aktarılırlar.

Bir şiirin okulda sözlü olarak öğreniliyor

olması onu sözlü üretimin bir parçası

yapmaz. Düzenleme noktasından bakıldığında,

yazılı eserlerin bile, yazılmadan

önce zihinde -sözlü olarak- bölüm bölüm

oluşturulduğu görülmektedir. Yani, arayüz

büyük önem taşımaya devam etmektedir.

Örneğin, İncil hikâyeleri, yazılı gelenekten

yoksun olan, fakat, bu geleneğe

sahip olanlarla irtibatı olan toplumlarda

veya gruplarda, ebeveyn ve çocuk arasındaki

sözlü iletişimin bir parçasıdır.

“Gelenek” kelimesi -geniş anlamıyla

nesiller arası iletişimde, doğrudan olduğu

kadar dolaylı olarak da- tek bir nesilde

de olsa sözde bir sürekliliğe işaret eder.

Daha sınırlı anlamıyla ise “gelenek”,

edebî geleneği ya da edebî geleneğin,

halk hikâyesi, efsane, türkü, bilmece ve

atasözü gibi sözlü taraflarını kapsayan

bir kavramdır. Bu sözlü taraflar, bazen,

yazılı olan anlamında kullanılan “literate”

kelimesi ile karışmamaları için,

kalıplaşmış sözlü biçimler olarak da adlandırılırlar.

Toplumların sözlü sanat biçimlerinde,

yazılı olanlar ve olmayanlar

arasında kesin çizgiler çizmek mümkün

değildir, fakat, roman gibi (ya da bir senfonideki

müzik gibi) belirli türler, kesinlikle

yazılı sanatın ürünüdür.

Farklılık gösteren sadece türler

değildir, fakat, bunların bazıları yazılı

veya sözlü olmalarına bağlı olarak özelliklerini

değiştirirler. Yazılı bir çalışma

zorunlu olarak bir metne sahiptir, fakat,

sözlü bir kompozisyon, herhangi bir zamanda

farklı kişiler tarafından değiştirilebilir.

Edebiyat eleştirisinde sıklıkla

bahsedilen birlik kavramı sözlü bir ürünü

incelerken oldukça yetersizdir. Bir

kişinin planlı bir durumda duyduğu bir

şeyin, o anda basit bir insan zihninden

çıkmış bir ürün olması ihtimali bir edebî

çalışma olması ihtimalinden oldukça düşüktür.

Tuvallerin altındaki şahsi imza,

freskleri hazırlama aşamasında duvarlara

sayısız eller yeniden ve yeniden dokunduklarında

oradan yok olur.

Burada, Romantizmin etkisiyle,

toplu bir üretim bütünlüğü olan türküler

ile şahsi bir üretim olan lirik şiiri karşılaştırma

hatasına düşen 19. yüzyıl araştırmacılarının

hatasına düşme tehlikesi

vardır. Tıpkı bu ikiliğin uygulandığı diğer

yerlerde olduğu gibi, yapılan karşılaştırma

hatalıdır. Burada ise, bütünü

oluşturma, temsil ve nakletme birbirine

karıştırılmaktadır. Sözlü toplumlarda,

kuzey Gana’daki Bagre of the LoDagaa

örneğinde olduğu gibi, uzun bir şiirin

temsili çalışmayı yeniden şekillendirir

ve gelecekteki uyarlamalar için yeni bir

model oluşmasını sağlar. Yaratma eylemi

bağlamında, bütünü oluşturma süreci,

ilişki ya da örnek yokluğunda yeniden

inşa etmesi imkânsız bir süreçtir. Fakat,

kural olarak, farklı kişiler tarafından

yapılan uyarlamalardan çok daha fazla

birbirine benzeyen temsilleri bir kişinin

nasıl yarattığını görmek mümkündür.

Kişiler katkılarda bulunurlar, bazıları

diğerlerinden daha yaratıcıdırlar, fakat,

sözlü aktarımın zaman karşısındaki doğal

yapısı yüzünden, bu kişilerin imza-

Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83

http://www.millifolklor.com 129

Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83

130 http://www.millifolklor.com

ları nadir olarak uzun süre yaşamaya

devam eder.

Bu yanlış mantık yürütmenin daha

ileri safhası çeşitliliğin farkındadır fakat,

bu çeşitliliği, ideal veya temeli oluşturan

bir versiyon olarak görür. Örneğin,

yapısalcı yaklaşımlardan etkilenmiş olarak,

Robert Kellog der ki, yazılı edebiyat,

yazarın ve okurun zihinleri arasındaki

iletişimi kurarken, sanatsal sözlü eylemin

arkasında sabit olan şey “sanatçı ve

seyirci tarafından birbirlerinden farklı

olarak paylaşılan geleneğin bir tarafı,

ideal bir performansı”dır. Robert Kellog,

buna örnek olarak, Zaire’nin sözlü

ürünlerinden biri olan Mwindo Epic’ten

bahseder. Bu sözlü ürün, icra edilmemiş

olarak varlığını sürdüren, oldukça uzun

ve detaylı bir idealdir. Bu ve bunun gibi

bakış açıları, derin yapı düşüncesinin

yanlış uygulamalarını simgeler ve sözlü

edebiyatı ortak bir çalışma olan halk

edebiyatının ruhundan doğmuş kabul

edenlerle aynı zorlukları paylaşır. Sözlü

temsil açısından ele alındığında, sözlü

toplumlarda bireylerin daha farklı rollere

sahip olduğu oldukça açık olmasına

rağmen, bu farklılıkları tanımlamak için

incelenmesi mümkün olmayan süreçlerden

ve yöntemlerden oluşan fikirler ortaya

koymamalıyız.

Sözlü Kültürün Özellikleri

Yazısı olan bir toplumdaki sözlü

gelenekten ya da sözlü bir alt kültürden

ayrı olarak, sözlü bir kültürün özellikleri

nelerdir? Öncelikle, iletişim bakımdan

ele alındığında, bütün etkileşim yüz yüze

temasın olduğu durumlarda etkin olarak

yer alır (bakınız Etkileşim, Yüz Yüze).

Eğitimli toplumlarda, öğretmenin de, en

azından çocuklar için bile olsa, bilginin

aktarıcısı olarak yegâne bir rolü olduğu

açıktır. Fakat, öğretmenin arkasındaki

“otorite”, sonuçta kitaplarda yatmaktadır

ve zeki, meraklı öğrenciler nihayetinde,

kütüphaneyi doğrudan kullanmayı

öğrenirler. Daha sonra öğretmen, açıklamaları,

yorumları ve sayfalarda birikmiş

olan bilgilere yaptığı ilaveleri ile değer

kazanır. Sözlü kültürlerde ise, her şey

büyüklerin zihinlerinde depolanmıştır,

bu nedenle, en uzun görüşülen ve en

uzun yaşayan kişi bilginin ana kaynağı

olarak yaşamaya devam eder. Sadece bu

nedenden dolayı bile, yaşlılara saygı göstermek

zorunludur. Onlar, geçmiş hakkındaki

bilgilerin, yani, toplumun gelenekleri

ve kültürü hakkındaki bilgilerin

yerine konmaz depolarıdırlar. Sınırlı koşullarda

yazıya sahip olan toplumlar için

de bu durum geçerlidir.

İkinci olarak, neredeyse bilginin tek

deposunun insan hafızası olduğu gerçeği

şu anlama gelir ki, bu bilgiler her zaman

hatırlanıp unutulmaya müsaittirler.

Tabii ki, özel bilgileri korumak için

geliştirilmiş yöntemler vardır. Fakat,

bilinçli olarak yönlendirilmezse, hafıza,

uymayanları ayıklayama eğilimi ile başka

ilgilere yönelir. Sözlü depolamanın

ve aktarımın bu özelliği, bu kültürlerin

göreceli olarak homojen olan özelliğine

katkıda bulunur. Bu kültürlerde, hafıza,

birbirleri ile bütünleşen deneyimlerle çalışmaya

devam ederken, rahatsızlık veren,

diğerleri ile uyumsuz olanlarını ise

unutma eğilimindedir.

Sonuç olarak, çoğu kişisel özellikler

ya da kişisel çelişkiler, ya kültürün

dışında kalma ya da zaten hep oradalarmış

gibi kültürün içine dahil olma

eğilimindedirler. Örneğin, yenilikler,

dini uygulamaların, kısmen karmaşık

yaratıcılıkları yüzünden kısmen de sağlık

ve hastalık, yaşam ve ölüm üzerine

getirdikleri pratik çözümlerin yetersizliği

yüzünden, değişmez bir parçasıdırlar.

Başarısız olan Tanrı yeni bir yaratılış

ya da dışarıdan getirilen başka bir şeyle

yer değiştirilir. Bu yaratılışların bazıları

Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83

http://www.millifolklor.com 131

denenir, bazıları reddedilir, bir kısmı da

sabitleşmiş bir gelenek ortaya koyarak

yaşamaya devam eder.

Katılımcılara göre kültür, tıpkı

Bagre’nin versiyonlarının çoğunluk tarafından

aynı kabul edilmesi gibi, hep

aynı olarak algılanır. Bu tip yargıları

bir temsilin, bir ritüelin gizli bir sürekliliğinden

ya da bütününden kopmuş

bir idealin izleri olarak yorumlamanın

temelleri derin bir yapıdan gelir ve uygulamada

ve teoride çok az kanıtları vardır.

Çeşitlilikler oluşur ve bazıları çok

belirgin değişimlere yol açarlar. Eğer

böyle olmasaydı, örneğin Papua Yeni

Gine gibi göreceli olarak küçük olan bölgelerdeki

sözlü kültürün sıra dışı çeşitliliğinden

kim nasıl sorumlu tutulabilirdi

ki? Bazı değişiklikler kasten bazıları da

istemeden göz ardı edilirler ve sözel benzerliğin

belirlenmesi genellikle zordur.

LoDagaa’nın uzun Bagre ezberi yazıya

geçirildiğinden beri, bu toplumun okuryazar

üyeleri, yazılı versiyonun mevcut

versiyondan farklı olduğunu görebilmektedirler.

Bu ilk yazılı versiyon, onu

ezberleyen ve Ortodoks(merkezi) bir

versiyon düşüncesini uygulayan ataları

tarafından oluşturulmuştu. Fakat, eşit

bir biçimde katılmak mümkündür ki,

sözlü bir kültürde “asıl” versiyon, birilerinin

çağdaşları tarafından üretilmiş

olandır -en eski değildir fakat en yenisidir-

çünkü, ancak bu şekilde geçmişte

kalan ilgilerden ziyade mevcut olanları

yansıtılacaktır.

Aynı şekilde, değişim, sözlü hafızanın

doğası ve sözlü aktarımın tarzı

tarafından bir lokmada yutulma eğilimindedir

ve tabi ki şüphe ve çelişkiler

de. Sözlü kültürün üyeleri zaman zaman

kendi Tanrıları, ritüelleri ve dayanakları

hakkında şüpheye düşerler. Fakat,

ne zaman ki bunlar yazıya geçirilirler,

işte o zaman, kendi kendini inşa eden,

gerçek bir eleştiri geleneği ortaya çıkar.

Şüphecilik kuşağı-inançsızlık-kısmen,

alternatif versiyonları parça parça oturtma,

tahminlerin sonuçlarını düzenli bir

şekilde kaydetme, uzmanların çelişkilerinden

görüneni algılama sorunudur.

Sözlü kültürlerde, geçmişteki hataların

yer aldığı karatahta, inancın homojen

görüntüsünü koruyabilmek ve kültürel

değerlerin toplu bağlılığını sağlayabilmek

için her nesilde yeniden temizlenme

eğilimindedir

Eğitim, Sosyal İlişkiler ve Diğer

Sosyal Kurumlar

Bizim eğitim dediğimiz şey, nesiller

arasındaki aktarım sürecidir ve genç

olana bilinçli olarak yapılan öğretme

eylemine karşılık gelir. Okur-yazar toplumlarda

bu süreç tamamen resmîdir ve

genellikle birbirinden ayrı örgütlerde

gerçekleşir: Okullar, kolejler ve üniversiteler.

Sözlü kültürlerde, öğrenme kaçınılmaz

olarak daha fazla bağlam odaklı

bir süreçtir, belirli bir ortamdan ziyade

“iş üstündeyken” gerçekleşir. Resmî okul

sürecinde, yazılı muadilleri ile karşılaştırıldığında,

eylemlerin ve düşüncelerin

sözel sorumluluğu çok daha azdır;

itimat yazılı olanadır ve her koşulda,

daha soyut, daha genel ve daha eleştirel

bir yaklaşıma olanak sağlar. Sözlü

öğrenme çok daha fazla miktarda somut

gösterimi ve katılımı gerektirir. Bu nedenle,

sözlü öğrenme sürecinde, çocuğun

dünyası yetişkinlerin dünyasından fazla

ayrı değildir. Tartışmaların ve olayların

cereyan ettiği sırada çocuklar da orada

oturmaya veya oynamaya devam ederler,

en azından bu eylemlerin genel havasını

teneffüs ederler ve bazen de, eğer

dikkatle dinlerlerse, bazılarının içeriğini

de kavrarlar. Sözlü iletişim sese ve yüz

yüze olan etkileşime bağlı olduğu için

öğrenmenin büyük kısmı umumi olarak

gerçekleşir. Okur-yazar kültürlerde bir

Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83

132 http://www.millifolklor.com

birey kitabını alıp yalnız başına çekip

gidebilirken sözlü kültürlerde ikinci bir

eşe anlatıcı ya da öğretici olarak ihtiyaç

vardır. Bir bakıma bu nedenden dolayı,

yalnız kalma ve kendi kendine iletişim

kurma sözlü kültürlerde bazen şüpheyle

karşılanır, muhtemelen, büyülük ya da

kâhinlik gibi kötü eylemlerin başlangıcı

olarak algılanır. Yalnız başına yemek

yemek gibi münferit yapılan eylemler

olumsuz bir değer taşıyabilirler; bu anlayışa

göre, kişinin mahremiyet hakkının

ödüllendirilmesi söz konusu değildir,

çünkü insan hayatının birbirini etkileyen

doğası daha çok doğrudan herkese

açık şekildedir.

Diğer bir deyişle, Emile Durkheim’in,

daha basit toplumların mekanik birliği

olarak gördüğü şey sadece işin paylaşılması

meselesi değildir. Sosyal ilişkiler

ve değerler, yüz yüze iletişim kurulan

durumlarda daha da açıktan desteklenmek

zorundadırlar; bir metin için, dışarıdan

bir yardım kaynağı olabilecek bir

müracaat yeri yoktur. Kelimelerin esas

anlamları için de aynı durum geçerlidir.

Anlamsal nitelikler etkileşim ile geçerli

hâle gelir; geçmişteki anlamlar tarihsel

etimoloji ile yeniden canlandırılıp kullanıma

sokulamazlar; hafızada taşınmayan,

yararlı olduğu üzere silinip yok

edilir. Dilsel iletişimin sözlü yollara hapsedilmesi,

yaygın olarak “ilkel mantık”ın

özelliği olarak kabul edilen bazı vasıfların

sorumlusudur. Daha fazla somutluk

ve soyutlamanın göreceli olarak azlığı,

etkileşim durumunun baskın içeriğine

bağlanmalıdır. Çekingenlikler, genel

kuralların ayrıntılarında yer alırlar ve

genellikle, açık olmaktan ziyade örtüktürler.

Sosyologlar Max Weber ve Talcott

Parsons tarafından geliştirilen terminolojide,

bu tip toplumlar, evrensel olmaktan

ziyade bağımsız olma eğilimindedirler.

Sosyal kurumlar sözlü kanala yönelik

sınırlamalardan çok fazla etkilenirler.

Dinler, günlük yaşam ile açıkça daha

sıkı bir bağ içinde olmak için daha fazla

yerel ilgi odağına sahip olmaya eğilimindedirler.

Yasal işlemler, genel kurallar

ve resmî prosedürler tarafından daha az

yönetilirler. Genel kurallar kanun yapımında

nadiren belirgin rol oynar çünkü

son zamanların kararları kanunun

uygulanmasının kendisini oluşturur.

Hakim için değiştirilmesi gereken veya

meclis için yasa tasarıları ile telafisi gereken,

utanç kalıntısı olacak kadar işe

yararlılık ömrünü aşmış yazılı formüller

yoktur. Hafızanın doğal eğilimi, çoğunlukla,

artık istenmez olanı unutulmaya

gönderir. Siyasi arenada, sözlü iletişimle

sınırlandırılmış olmak, açıkça, bürokratik

devletin gelişmesini sınırlar. Devletlerin

oluşumlarını engellemezken,

merkez ve çevre arasındaki ilişki, haber

halkalarından oluşan zayıf bir bağ olarak

varlığını sürdürür. Hem iç iletişim

hem de merkezî hesaplar, sözlü hafızaya

onu kuvvetlendirici oyunlar ekleyerek

çalışmaya devam eder, fakat, devletin ve

ekonominin düzenlenmesi daha da karmaşık

hale geldikçe, tablosal gösterimli

konuşmaya doğru olan baskı da artar.

KAYNAKÇA

Finnegan, Ruth. Oral Literature in Africa. Oxford,

1970.

Finnegan, Ruth. Literary and Orality. Oxford,

1988.

Goody, Jack. The Myth of the Bagre. Oxford,

1972.

Goody, Jack ve S. W. D. K. Gandah, eds. Une

récitation du Bagré. Paris, 1980.

Kellogg, Robert. “Oral Literature”. New Literary

History 5 (1973): 55-66.

Lord, Albert. The Singer of Tales. Cambridge:

Mass, 1960, yeniden basım 1981.