Runik Alfabe, Runik Alfabe nedir ?

Alışılmış olarak Türk runik alfabesi diye bilinen alfabeyle yazılmış
kitabeler 19. yüzyılın son on yılında deşifre edilmiştir. O zamandan bu yana, bu
alfabenin kökeni defalarca tartışılmış; ancak tamamıyla tatmin edici bir açıklama
ileri sürülmemiştir. Bu çalışmada, probleme farklı bir açıdan yaklaşmayı
öneriyor, makul ve mantıklı olacağını ümit ettiğim bir kanıt öne sürüyorum.
Yazmak, medeniyetin en işe yarayan kazanımlarından biridir ve bütün
medeni insanlar kendi dillerinde yazı yazabilirler. Yazı sistemleri bütün insanlar
tarafından ya da bütün insanların yararı için değil; aslında, böyle bir sisteme
kendi amaçları için ihtiyaç duyan hükümdar ya da din adamlarının emriyle veya
onların çıkarları için icat edilmiştir.
İlk yazı sistemleri birbirinden bağımsız olarak, Asya’da, daha net olarak
Mezopotamya ve Çin’de; Mısır’da ve Kuzey-Orta Amerika’da icat edilmiştir.
Bu sistemler icat edildikten sonra, kendi yazı sistemlerine sahip olmak
isteyen insanlar, sistemlerini çiziklerden başlayarak yeniden keşfetmek zorunda
kalmadılar. Yapmaları gereken tek şey, sistemi daha gelişmiş olan komşularından
almak ve kendi ihtiyaçlarına göre şekillendirmekti.
Kalıcı yazı kayıtlarının, hükümdar ya da tapınaklara ait taşınabilir
veya taşınamaz malların, onların emirlerindeki iş gücü ve benzeri öğelerin
daimi olarak saklanması amacıyla icat edildiğine dair kanıtlar bulunmaktadır.
Kanıtlar bulunmasa dahi bunun böyle olması çok muhtemeldir. İcadından
hemen sonra yazının, hükümdarların hayatları boyunca yaptıkları büyük işleri
ya da ölümlerinden sonra mezar taşı ve kutsal kitap yazılarını, karışık duaları
ve benzerlerini kaydetmekte kullanışlı olduğu kanıtlanmıştır. Daha sonra,
hükümdarların uzak iller ya da yabancı ülkelerdeki temsilcileriyle ve bağımsız
monarşilerin birbiriyle iletişimini kolaylaştırdığı için, yazının kaydetme işi
kadar iletişimde de kullanışlı olduğu ortaya çıkmıştır. Zaman içinde tüccarların
iletişim kurmalarını ve anlaşma yapmalarını kolaylaştırmak için ticari amaçlarda
da kullanışlı bir hâl almıştır.
Her yazı sistemi, insanlar tarafından kendi dillerini yazmak için icat
edilmemiştir. Örneğin, Etiyopya’dakiler hariç hemen hemen bütün modern
Afrika dilleri, ülkelerine gelip yerlilerin dinlerini değiştirmeyi amaçlayan

Hıristiyan veya Müslüman misyonerler tarafından, onlar için icat edilen alfabeler
ile yazılmıştır.
Bunlar, tabii ki, dillerin yazıya indirgenmesini ve bu amaçla tekniklerin
geliştirilmesini açıklamak için çok kısa ve yüzeysel sebeplerdir; ancak
karşılaştığımız problemi çözmek için gerekli olan arka planı oluşturmaktadır.
Yaygın kanaate göre, runik alfabenin diğer bazı alfabe ya da alfabelerin
üzerine şekillendiği kabul edilmektedir. Fakat neyin üzerine şekillendiğiyle ilgili
tartışmadan önce, neden, ne zaman ve kim tarafından icat edildiğini bulmaya
çalışmalıyız.
Öncelikle neden? İlk Türkler dikkati çekecek şekilde dindar değildir.
Bazıları farklı zamanlarda Hıristiyanlık’a, Budizm’e, Maniheizm’e ya da İslam’a
intisap etmişlerdir; fakat hiçbir zaman, alfabeye ihtiyaç duyan bir ruhban sınıfı
sistemine sahip olmamışlardır. Sonuçta, söz konusu alfabe dinî sebeplerle icat
edilmiş olamaz.
İlk Türkler tüccar bir millet de değildir. Egemenlikleri altında tüccarlar
olduğuna şüphe yoktur; fakat bunlar Türk değildir. Bu tüccarlar genellikle kendi
yazı sistemleri olan ve Türkçe yazmaya hiç ihtiyaç duymayan Soğdaklardan ya
da Çinlilerden oluşur.
Dolayısıyla şu sonuca varıyoruz: Yazı, bazı Türk hükümdarlar tarafından
idari amaçlarla, daha yerinde bir ifadeyle kaydetme amacıyla değil; iletişim
kurmak için icat edilmiştir. Bu bizi “Ne zaman?” ve “Kimin emriyle?” sorularına
götürmektedir.
Bu alfabeyle yazılmış olan kitabeler deşifre edildiğinde, kitabede bulunan
ve daha önce Hakas ile Tuva (bundan sonra Hak. ve Tuv.) bölgelerinde keşfedilen
harflerin, Dış Moğolistan’daki büyük anıtlarda bulunanlardan daha düzensiz
ve biçimsiz olduğu tespit edilmiş ve konu layıkıyla incelenmeden, daha eski
ve neticede orijinal alfabeye daha yakın olduğu sonucuna varılmıştır. Bunlar
için 5. ve 6. yüzyıllara kadar uzanan eski tarihler önerilmektedir ve bu tarihler
bazı saygı duyulan modern yazarlar tarafından hâlâ iktibas edilmektedir. Fakat
1960’ta Sovetskaya Arkheologiya’da basılan Novaya Datirovka Pamyatnikov
Yeniseykoy Pis’mennosti adlı yayının üçüncü kısmında L. R. Kyzlasov bu Hak.
ve Tuv. dilindeki kitabelerin düşünüldüğü kadar eski olmadığını, daha yeni
olduğunu ve bazı şartlar altında büyük anıtlardan bile çok daha yeni olduğunun
kesinliğini arkeolojik metodlarla kanıtlamıştır. Sonuç olarak alfabenin en eski
örneği, dâhili ve harici kanıtların birleşimiyle 8. yüzyılın ikinci on yılında
yazıldığı bilinen Toŋukuk’ta (Bundan sonra Ton.) görülen alfabedir. Kül Tėgin
(K. T.) ve Bilge Xağan (B. K.) anıtları birkaç yıl sonra, bu yüzyılın dördüncü

on yılının başlarında dikilmiştir. Sonuçta alfabenin icadı en geç1
 8. yüzyılın
başlarıdır. Fakat kesinlikle bu tarihten bir süre önce icat edilmiştir. En erken2

zaman olarak da Türkü Kabilesi’nin Altay Dağları’ndaki ücra istihkâmlarından
doğup büyük bir imparatorluk kurdukları zaman olan 6. yüzyılın ortasını güvenle
gösterebiliriz.
Eğer bulunuşun bu tarih aralığının sonlarında değil de başlarında olduğunu
farz edersek, Türkü alfabesini meydana getirmek için emir almış olan mucide,
hangi seçeneklerin açık olduğunu göz önünde bulundurmak yararlı olacaktır.
Türküler o sırada doğuda, belki güneyde ve batıda çok daha gelişmiş insanlarla
iletişim içinde bulunduğu bir zaman dilimindeydi.
Türkü’lerin en yakın temasları doğuda Çin’le olmuştur ve bu durum
karmaşık Çinceye dayanan bir yazı sistemini reddeden Türkü hükümdarlarının
güçlü ve ortak hissi için çok şey ifade etmektedir.
Daha eski zamanlarda güneyde Tibet ile bağlantı hâlinde olmuşlardır:
Tibet kralı, K. T. kuzey cephesi 12. satırda belirtildiği gibi, kendisini Türkü
hükümdarının cenaze töreninde temsil etmesi için vekil göndermiştir. Fakat Tibet
alfabesi 7. yüzyılın ikinci çeyreğine kadar icat edilmemişti. Geleneksel inanış,
bu alfabenin M.S. 632 yılında, Tibetli bir âlim olan ve çağdaş Hint alfabesini
model alan Thon-mi-sam-bho-ta tarafından Tibet kralının emri ile icat edildiği
yönündedir. Esasında bunun doğru olması muhtemeldir. Fakat bu alfabe, aslında
yerli biri tarafından değil de, Hindistan’dan olan ve o sırada Tibet’te aktif görev
almaya başlayan Budist bir misyoner tarafından tasarlanan bir misyoner alfabesi
olabilir. Bu ihtimal kabul görmüş değildir; ancak sözü edilen zamanlarda runik
alfabenin çoktan icat edilmiş olduğunun da kanıtı olabilir.
Geriye kesinlikle göz önünde bulundurulması gereken batı tarafı ihtimali
kalmıştır. M.S. 540 yılında, doğuda Çin sınırındaki bozkırların doğu kısmından
Çin Türkistanı’ndaki Turfan’a ve bu noktanın kuzeyinden, batıdaki Baykal
Gölü’nün batısına doğru kabaca çizilen bir hatta kadar olan bölge Çinlilerce
Juan-Juan (Jou-jan) olarak bilinen bir halk tarafından yönetiliyordu. Onların
batı egemenlik sahasında Afganistan’ın bir kısmı ile Kuzey Doğu İran’ı,
Rus Türkistanı’nı içine alıp Aral Denizi’ne kadar uzanan ülke Eftalitlerin
egemenliğindeydi. İlerisinde güneybatıya kadar olan kısım ise Sasani Krallığıydı.
Bu zamanda, Türküler hâlâ yüz yıl önce batı Çin’den göç etmiş ve daha sonra
iç savaşla parçalanacak olan Juan-Juan İmparatorluğuna tâbi olan, Altay
Dağları’na yerleşmiş küçük bir kabileydi. M.S. 552 yılında, Türkçe konuşan
diğer kabilelerin başında ve Kuzey Batı Çin’de Türk kökenli Batı Wei hanedanı
ile ittifak içinde olan Türküler, Juan-Juanlara karşı isyan etmiş, onların ülkelerini

parçalamış ve kendi bağımsızlıklarını ilan etmiştir. Çinliler tarafından T’u-mên 

olarak adlandırılan Türkü lideri kağan unvanını almış, ancak aynı yıl ölmüştür. 

Yerine Çinliler tarafından Mu-han olarak bilinen oğlu kağan unvanını almıştır. 

Fakat bu kağan, babasının uygarlığının yalnızca doğu tarafında egemenliği 

sağlamıştır. Batı kısmının kontrolü ise babasının küçük kardeşi olan Eştemi:3

adlı, Yabgu olarak da bilinen amcasının eline geçmiştir. Fakat Yabgu’nun 

emrindekiler önemsiz bir topluluk olmaktan ileri gidememiştir. Bizanslı tarihçi 

Theophylactes Simocatta onu, Stembikhagan ismiyle adlandırmıştır. Bu durum, 

onun yakın zamanlarda bağımsız bir kağanın pozisyonuna ve sıfatına sahip 

olacağını düşündürür. Yabgu kısa bir zaman sonra uluslararası önemi olan bir 

hükümdar hâline gelmiş ve kızlarından birini evlendirdiği Sasani İmparatoru 

Khusraw Anushirwan ile diplomatik ilişkileri başlatmıştır. Daha sonra, yaklaşık 

M.S. 565 civarında, bu iki hükümdar bir anlaşma dâhilinde Eftalitlere karşı 

saldırıya geçerek, bu devleti yıkmış ve hükümdarlıklarını bölmüştür.

Eştemi:, daha uzak bölgeler aramaya başlamış ve Sasani bölgesinden 

geçiş izni almak için “Soğdak Maniak” adlı bir elçi göndermiştir. Böylece 

Bizans’a ipek ihraç edebilecektir. Bu haklar reddedilince Eştemi:, Maniak’ı 

M.S. 567 yılında İmparator II. Justin’le olan diplomatik ilişkileri yönetmek için 

Volga üzerinden Hazar’a ve Kafkaslardan Bizans’a göndermiştir. Bir sonraki yıl 

Maniak, Karaşehir’in kuzeyindeki Yıldız Irmağı’nda bulunan yazlık sarayında 

Eştemi:’yi ziyaret edecek olan Bizans elçisi Zemarkos ile birlikte dönmüştür. 

Eştemi:’nin bu karmaşık diplomatik görüşmeleri elçisi vasıtasıyla yazılı 

olarak yapmamış olması inanılır gibi değildir. 6. yüzyılın üçüncü çeyreğinde 

runik alfabenin Eştemi:’nin emriyle bu amaç için icat edildiğini ortaya atmak 

afakî görünmemektedir. 

O zamanlarda Türkçe konuşan bütün milletlerde alfabenin hızlıca 

yayılmış olduğu gerçeği kesinlikle şaşırtıcı değildir. Bu alfabe ortaya çıktığı 

anda onu, Türkçe konuşup da yazmak isteyen her insan kullanabilmiştir. Aslında 

bu alfabe sadece ikinci Türkü İmparatorluğu ve bu imparatorluğun yüksek 

mercileri tarafından kullanılmamış, aynı zamanda Türkü İmparatorluğunun 

hemen arkasından gelen ilk Uygur İmparatorluğunun anıtlarında da 

kullanılmıştır. Eştemi: ismi, iki sözcüğün karışımından türetilen sözcüklerden 

oluşan; kendisinin büyük ağabeyi ve yeğeninin isimlerinin çok az hatırlanmasına 

rağmen, doğuda yüz elli yıl sonra dahi hatırlanan bir isimdi. Kül Tėgin ve Bilge 

Xağan kitabelerinin ilk bölümleri şu şekilde başlar: “Üstte gök altta yeryüzü 

yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. Atalarımız Bumın Kağan 

ve Eştemi: Kağan onlara hükmetmek için yaratıldı”. İlk isimlerin ikinci sesli 

parçalamış ve kendi bağımsızlıklarını ilan etmiştir. Çinliler tarafından T’u-mên 

olarak adlandırılan Türkü lideri kağan unvanını almış, ancak aynı yıl ölmüştür. 

Yerine Çinliler tarafından Mu-han olarak bilinen oğlu kağan unvanını almıştır. 

Fakat bu kağan, babasının uygarlığının yalnızca doğu tarafında egemenliği 

sağlamıştır. Batı kısmının kontrolü ise babasının küçük kardeşi olan Eştemi:3

adlı, Yabgu olarak da bilinen amcasının eline geçmiştir. Fakat Yabgu’nun 

emrindekiler önemsiz bir topluluk olmaktan ileri gidememiştir. Bizanslı tarihçi 

Theophylactes Simocatta onu, Stembikhagan ismiyle adlandırmıştır. Bu durum, 

onun yakın zamanlarda bağımsız bir kağanın pozisyonuna ve sıfatına sahip 

olacağını düşündürür. Yabgu kısa bir zaman sonra uluslararası önemi olan bir 

hükümdar hâline gelmiş ve kızlarından birini evlendirdiği Sasani İmparatoru 

Khusraw Anushirwan ile diplomatik ilişkileri başlatmıştır. Daha sonra, yaklaşık 

M.S. 565 civarında, bu iki hükümdar bir anlaşma dâhilinde Eftalitlere karşı 

saldırıya geçerek, bu devleti yıkmış ve hükümdarlıklarını bölmüştür.

Eştemi:, daha uzak bölgeler aramaya başlamış ve Sasani bölgesinden 

geçiş izni almak için “Soğdak Maniak” adlı bir elçi göndermiştir. Böylece 

Bizans’a ipek ihraç edebilecektir. Bu haklar reddedilince Eştemi:, Maniak’ı 

M.S. 567 yılında İmparator II. Justin’le olan diplomatik ilişkileri yönetmek için 

Volga üzerinden Hazar’a ve Kafkaslardan Bizans’a göndermiştir. Bir sonraki yıl 

Maniak, Karaşehir’in kuzeyindeki Yıldız Irmağı’nda bulunan yazlık sarayında 

Eştemi:’yi ziyaret edecek olan Bizans elçisi Zemarkos ile birlikte dönmüştür. 

Eştemi:’nin bu karmaşık diplomatik görüşmeleri elçisi vasıtasıyla yazılı 

olarak yapmamış olması inanılır gibi değildir. 6. yüzyılın üçüncü çeyreğinde 

runik alfabenin Eştemi:’nin emriyle bu amaç için icat edildiğini ortaya atmak 

afakî görünmemektedir. 

O zamanlarda Türkçe konuşan bütün milletlerde alfabenin hızlıca 

yayılmış olduğu gerçeği kesinlikle şaşırtıcı değildir. Bu alfabe ortaya çıktığı 

anda onu, Türkçe konuşup da yazmak isteyen her insan kullanabilmiştir. Aslında 

bu alfabe sadece ikinci Türkü İmparatorluğu ve bu imparatorluğun yüksek 

mercileri tarafından kullanılmamış, aynı zamanda Türkü İmparatorluğunun 

hemen arkasından gelen ilk Uygur İmparatorluğunun anıtlarında da 

kullanılmıştır. Eştemi: ismi, iki sözcüğün karışımından türetilen sözcüklerden 

oluşan; kendisinin büyük ağabeyi ve yeğeninin isimlerinin çok az hatırlanmasına 

rağmen, doğuda yüz elli yıl sonra dahi hatırlanan bir isimdi. Kül Tėgin ve Bilge 

Xağan kitabelerinin ilk bölümleri şu şekilde başlar: “Üstte gök altta yeryüzü 

yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. Atalarımız Bumın Kağan 

ve Eştemi: Kağan onlara hükmetmek için yaratıldı”. İlk isimlerin ikinci sesli 

Alfabeyi icat edenin ilk içgüdüsü hiç şüphe yok ki Türkü’yü, muhtemelen 

kendi dilini de içeren ve yüzyıllardır Orta Asya’da konuşulan hemen hemen bütün 

Orta İran dillerinin yazılmasında kullanılan İran alfabesini (Aramî) kullanarak 

yazmaktı. İlk bakışta bu, kişiye zor görünmeyebilir. Tablo 1’de gösterildiği gibi, 

Türkü’nün ünsüz yapısıyla modern İran Lehçesinin, Orta Farsça, Soğdak ve 

Harezmşah dillerinin ünsüz yapısı arasındaki farklar çok azdır. 

İran alfabesi, bu sesleri temsil etmek için geleneksel bir araç olsa da, son 

derece uygunsuzdu. Aramî alfabesi yalnızca 22 harfe sahipti ve bu harflerin 

bazıları birden fazla sesi, beş tanesi ise İran alfabesinde olmayan sesleri temsil 

etmektedir. Bu ikinci grup içindekilerden birisi vurgulu s harfini temsil eden 

harf, tsadde, Aramî alfabesinde olmayan č sesini temsil etmek için kullanılmıştır. 

Diğer dört harf, hiçbir zaman sesleri temsil etmek için kullanılmamış, İranlılara 

özgü Aramî kelimelerini bütünüyle yazma ve İran kelimelerine eşdeğermiş gibi 

okuma alışkanlıkları sebebiyle hayaletimsi varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bu 

yazma şekline şimdi ideogram ya da logogram denmektedir. Biz de İngilizce 

için bir ya da iki örnekte aynı şeyi yapmaktayız. Örneğin Latince exempli gratia 

olan kelime grubunun baş harflerini, e.g. yazıp “for example” diye okuyoruz. 

Türkü yazısı bunu hiçbir zaman yapmamıştır. Dolayısıyla yazıyı keşfedenlerin 

hepsinin İran yazısından alabileceği harf sayısı sadece 18 idi ki bunlardan, 

yedisi birden fazla sesi temsil ediyordu. Bu harflerin gösterimini en son hâllerini 

aldıkları İbrani harflerini kare içine alarak oluşturmak ve bu harflerin isimleriyle 

adlandırmak alışılmış bir yöntemdir. Bu harfleri ve Orta İran dillerinde temsil 

ettikleri sesleri gösteren Tablo 2’de bu yöntemi kullandım. Bu genel bir tablodur; 

çeşitli dillerin fonetik yapısı arasında çok küçük farklılıklar vardır ve bu bazı 

harflerin kullanımını etkilemiştir. Örneğin Soğdakçada ödünç alınmış birkaç 

kelime haricinde l bulunmamaktadır, bu ses aksak bir sızıcı-diş sesi olan d halini 

alır ve uygunluk açısından bu l sesini temsil etmek için kullanılır. Bazı dillerde 

de telaffuz değişmiştir, fakat eski imla korunmuştur. Neticede l’ye dönüşen 

özgün tonlu-patlamalı d hâlâ daleth ile yazılır (Soğdakçada lamed).

İran alfabesini kullanmakla ilgili bir zorluk daha vardı. Bütün harfler, 

zaman içinde, pek çok durumda şekillerini değiştirmişlerdi ve bu işlemin 

bir parçası olarak bazı çeşitlilikler içinde, daleth ve resh ayırt edilemez hale 

geldi; aynı şekilde vau, zain ve nun da ayırt edilemedi. Soğdakçada 4. yüzyılda 

hâlen ayırt edilebilir durumda olan gimel ve chelt daha sonra bu özelliğini 

yitirdi. Sonuçta eğer iki karşılığı olan harfleri ayırmak için ayırıcı işaretler de 

kullanılmazsa, sadece 14-16 ayrı harf şekli kalmaktadır. 

Şimdiye kadar sadece ünsüz seslerden bahsedilmiştir ve bu konuda, Türkü 

dilini yazarken, az önce bahsedilen ve tamamen şekilsel olanlar dışında, İran 

alfabesinin kullanılmasında bir zorluk yoktu. Tablo 1’deki Türkü diline özgü üç 

sesten, artdamaksıl patlamalı k, artdamaksıl sızıcı h, cheth ile gösterilebilir ve

daha sonra Uygur alfabesinde olacağı gibi, ön-damaksıl ve damaksıl nazal olan 

n ve η sesleri de ny ve ng olarak yazılabilirdi. 

Bunlara karşılık, sesli harfler farklı bir husustu. Türkü dili ve İran 

dillerinin ünlü sesleri arasında temel farklılıklar bulunmaktadır. İran dilinde 

daha az sayıda ünlü ses bulunması gerçeğinden ayrı olarak; Türkü dilinde, art 

ve ön olmak üzere iki seri ünlü bulunmaktadır. Verilen bir kelimede yalnızca bir 

seriye ait sesli harf bulunur ve bir kelimedeki sesli harflerin karakteri semantik 

olarak anlamlıdır; örneğin at “at (horse)” anlamına, et “et (flesh)” anlamına 

gelir. Ayrıca sesli harflerin uzunluğundaki farkların semantik olarak anlamlı 

olduğu bazı harfler vardır. Örneğin at, “at (horse)” anlamında ve a:t ise “isim 

(name)” anlamındadır. Buna rağmen, uzun ünlülerin çoğunun Türk dillerinden 

Orta Çağ’da yok olduğunu da bu bilgiye eklemekte haklı olabiliriz. Bazılarında 

at hem “at (horse)” hem de “isim (name)” anlamına gelmektedir. Türk dillerinin 

çok azının yazı sisteminde uzun ve kısa ünlüler arasında ayrım yapılmaktadır. 

Tablo 3’te, iki sesli harf sistemi arasında gösterilen karşılaştırma, 

sorunun boyutlarını göstermektedir. Aramîcede ve teoride ondan türetilen İran 

alfabesinde, yalnızca uzun ünlüler yazılmıştır, okuyucu kısa ünlüleri kendi 

başına çıkarmak üzere bırakılmıştır. Pratikte, yaklaşık 6. yüzyılda, belirsizliği 

önlemek için bazı kısa ünlüler de İran metinlerinde sesli harflerle gösterilmiştir. 

Eğer bu yazıyı icat eden, Türkü dilini İran alfabesi kullanarak yazmayı denemiş 

olsaydı, bu ayrıcalığın avantajlarını almakla beraber; okuyucular çoğu durumda 

İran alfabesindeki yegâne sesli harfler olan aleph, vau ve yod ile hangi ünlülerin 

gösterildiğine ve yazılmayan hangi kısa ünlülerin çıkarılması gerektiğine karar 

vermeyi imkânsız bulacağından, temiz ve anlaşılır bir yazı sistemi meydana 

getirme amacını kendi kendine yok edecekti. 

Ben, yazıyı icat edenin aklına, bu sıkıntılı durumla karşılaştığı zaman, 

yetersiz olan İran alfabesine Yunan alfabesinin Eftalit ya da Bizans formlarından 

birkaç harf eklemek gibi parlak bir fikrin gelmiş olduğunu savunuyorum. Bu 

sadece mucidi az önce bahsedilen sıkıntılı durumdan kurtarmakla kalmayacak 

aynı zamanda da alfabeye önemli bir kod parçası eklemiş olacaktı.

Çok az bir deneyim, mucide Yunan sesli harflerini öylece alıp eklemenin 

bu problemi çözmeyeceğini göstermiş olmalı; çünkü bu alfabede yeterince harf 

yoktu ve olanlar da gerekli fonetik değere sahip değillerdi.

Sonuçta bu mucidin; İran alfabesini yeni alfabesinin omurgası olarak 

almak, eklediği birkaç Yunan harfini de ön ünlülü kelimeleri yazarken belirli 

bir işlevi göstermek için kullanmak gibi zekice bir fikre sahip olduğunu daha 

ayrıntılı bir hipotez olarak savunuyorum. 

Başlangıç olarak bir zorluk vardı. İki alfabe çok farklı görünüyordu 

ve özellikle İran alfabesi sağdan sola yazılırken Yunan alfabesi soldan sağa

yazılıyordu. Yazıyı icat eden, İran örneğini izlemeyi tercih etti ve Yunan 

harflerinin ayna görüntülerini4

 kullandı. Böylelikle okumak için sadece tek yön 

kullanılmış oldu. 

Şu da çok açıktır ki mucit, harflerin ilk örnek olarak kullandığı şekillerini 

değiştirmek zorunda kalsa da, mümkün olduğu kadar simetrik bir alfabe meydana 

getirmeye çalışmıştır. Bu değişiklikler, ek olarak, bazı kod etkilerine sahiptir. 

Tablo 4 basit bir temel fikrin altındaki özen sonucu oluşan bazı harf 

gruplarını göstermektedir. İlk satırda, örneğin, basit dikey çizgi, diğerleri için 

temel olarak görev yapmaktadır. Devam eden dördü, bir kısa eğik çizginin dikey 

çizgiye çeşitli noktalardan bağlanmasıyla oluşmuştur. Sıradaki üçlüde, iki eğri 

çizgi bulunmaktadır. Devam eden dördünde bir, sonraki dörtlüde iki bükük çizgi 

bulunmaktadır. Harfler arasındaki morfolojik benzerliği göstermeyi amaçlayan 

bu tabloda, sadece harfler gösterilmiştir. Harfler ve rakamlar, Tablo 5’te bir arada 

bulunmaktadır. Tablo 5’te, harfler ve onların prototipi olan İran ve Yunan harfleri 

gösterilmiştir. Bu ikisinin dikkatlice çalışılmasıyla bazı prototiplerin simetrik bir 

alfabe meydana getirmek için, diğerlerine oranla daha fazla değişikliğe uğradığı 

görülmektedir. Tablo 4’teki bir ya da iki harf, icat edilebilir bir prototipe sahip 

değildir ve bunların da benzer bir biçimde kalıp olarak kullanıldığını görmek 

ilginçtir. 

Harflerin kendilerine has şekillerinin detaylı tartışılması, kitabe ve 

dokümanların gerçek fotoğraflarının çalışılmasına dayanmaktadır. Prof. 

Aalto’nun Ton. nüshası, Prof. Ramstedt’in iki Uygur kitabesi olan Suci ve 

Şine Usu nüshaları ve benim Ongin kitabeleri nüsham gibi basit kitabelerin 

nüshalarında ele alınanlardan farklı olarak, Radloff’un Atlas’ında, Malov’un 

Societe Finno-ougrienne tarafından basılan Yeniseyskaya Pis’mennost’ Tyurkov’ 

Moskova/Leningrad, 1952 (Bundan sonra Malov) adlı eserinin iki cildinde ve H. 

N. Orkun’un Eski Türk Yazıtları, İstanbul, 1936 (Bundan sonra ETY) eserinin üç 

cildinde ve indeksinde kopyaların koleksiyonları bulunmaktadır.

Hipotezimin bu kopyalardaki gerçeklere nasıl uyduğunu görelim: İlk 

olarak aşılması güç olmayan; fakat hemen başlangıçta karşımıza çıkan zorluğu 

konu dışı bırakmalıyız. Elimizde Türkü materyali olarak mevcut alfabenin 

icadından sonra, her ne kadar temelde benzer olsa da, bir başkasından küçük 

kimi zaman da çok küçük olmayan bir farkla ayrılan, en azından bir buçuk 

yüzyıl veya bazen daha uzun süre kullanılan alfabelerle yazılmış metinler 

bulunmaktadır. Mucidin, birçok çeşidi bulunan İran ve Yunan alfabelerinden 

hangisine aşina olduğunu kesin olarak bilemezken karşılaştırmaya çalıştığımız 

şey bir taraftan orijinal Türkü runik alfabesinin harfleri, diğer taraftan ise İran ve 

Yunan alfabeleridir.

Türkü tarafında materyalimiz aşağıdakilerin alfabeleridir.

a) Dış Moğolistan’daki anıtlar

b) Yazılı dokümanlar

c) Malov’da 26. – 39. ve 48. numaralarla yayımlanmış olan Hakasya’dan 

kitabeler ve duvar grafitileri

d) Malov metninde geri kalan kısmı oluşturan Tuva’daki kitabeler ve 

duvar resimleri (47 numaralı Suci kitabesi hariç)

Bizim amacımıza hizmet etmedikleri için, Talas, Hoyto-Tamir kitabeleri 

ve diğer parçalar gibi geri kalan malzemeleri konu dışında bırakabiliriz.

Bizim bakış açımıza göre, bu alfabelerin tamamı asıllarının eksik hâlleridir. 

Anıtlar, ya da birçoğu, ne kazıdığını bilmeyen ya da şüphesiz profesyonelliğin 

gerektirdiği bir gururla, yaptığı işin olabilecek en iyi şekilde zarif ve güzel 

olmasına özen gösteren Çinli duvar ustaları tarafından kazınmıştır. Bu duvar 

işçileri, Toŋukuk tarafından hazırlanmış Ton.’un, hanedan ailesine mensup 

Yolluğ Tegin tarafından hazırlanmış K.T. ile B. K.’nin ve bilinmeyen kişiler 

tarafından hazırlanmış diğerlerinin kâğıt taslaklarını kullanarak çalışıyorlardı. 

Bütün bu insanlar okumayı ve yazmayı muhtemelen, kullanılan alfabenin 

hanedan kitabelerinde daha güzel ve günlük kullanımdan daha farklı görünmesi 

için çalışan devlet okullarında öğrenmişlerdi.

Yazılı dokümanlar şu an farklı ellerdedir. Bazıları, örneğin Irk Bitig ve 

Maniheist metinleri (ETY II 175 ff.), kaligrafi kitapları; dikey çizgileri çok kalın 

yatay çizgileri ise ince yapan kamış kalemler kullanarak yazan profesyonel 

kişiler tarafından yazılmıştır. Muhtemelen Maniheist din okullarından gelmiş 

olan bu kişilerin yazma işinde profesyonel olduklarına dair şüphe yoktur. 

Miran dokümanı (ETYII 98), kitap yazısına benzer yazdığı düşünülen görevli 

biri tarafından yazılmıştır. Sadece Tunhuang’ın harfleri (ETY II 100), gündelik 

hayata ait sıradan bir el yazısı kullanılarak yazılmış gibi görünmektedir. Ama bu 

yazıdaki harfler bile, kitap yazısının başarısız bir reprodüksiyonu olsa da, kitap 

yazısına incelik kazandıran harfler olarak değerlendirilebilir. 

Anıt ve dokümanlardaki alfabeler, okuma ve yazmada profesyonel bir 

yönergenin birkaç nesil tarafından çok sofistike olarak üretilmiş sonuçları olarak 

görülse de, Hak. ve Tuv. kitableleri tamamen sofistike değildir ve herhangi bir 

yazı yazmış oldukları düşünülmeyen; bu işi kendi kendilerine şans eseri öğrenen 

insanların ürünleri gibi durmaktadırlar. Harfler bazen art sıradan ön sıraya doğru 

yazılmış, sadece art ünlülerle yazılmaya uygun kelimeler ön ünlülerle yazılmış 

ya da tam tersi olmuş, kelimeler atlanmış, cümleler bitirilmeden bırakılmıştır. 

Örneğin Hak. kitabesinde, Malov No. 28 kısmındaki bir cümle, mezar taşının bir

köşesinde bir yöne doğru yazılmış, bir diğer köşesinde ise aynı noktadan diğer 

yöne doğru yazılmış, bu da ilk cümlenin sonunun olduğu yere gelindiğinde, 

beklenmedik bir şekilde kelimenin ortada bitmesine sebep olmuştur. 

Bu kitabelerin çoğu, Türkçe konuşulan dünyanın uzak köşelerinde 

gömülü yöneticilerin mezar taşlarından ibarettir. Bunlar, muhtemelen hanedanın 

sembolü olarak kitabeleştirilmiş mezar taşlarına değer veren; fakat okur yazar 

olmayan merhum yakınları tarafından dikilmiştir. Biz sadece bu kitabeleri kimin 

oluşturduğunu ve kazıdığını tahmin edebiliriz. Bu kişiler hayatlarını mezar taşı 

kazımak yoluyla kazanan gezgin duvar ustaları olabilirler; bu insanlar ülkenin 

daha gelişmiş bölgelerindeki, sözde savaş tutsakları olabilirler. Ele geçirilen 

dokümanları çözümleme görevi verilen biri, benim Birinci Dünya Savaşı 

sırasında yaptığım gibi, bunların nasıl sıkıntılı yazıldığını, yanlış imlaya sahip 

olduğunu ve resmî anlamda asker olmayan insanlar tarafından yazılmış olmasını 

aklın almadığını bilir. Eğer bu bakış açısıyla Hak. ve Tuv. kitabelerine bakacak 

olursak, çok az anlamı olan ya da hiçbir anlamı bulunmayan kitabeleri ve başka 

bir yerde görülmemiş garip şekilli harfleri bulduğumuzda telaşlanmamıza ve 

ciddiye almamıza gerek yoktur. Sıra dışı olan, Tuva standartlarına göre uzun 

ve olağan dışı bir şekilde temiz duran kitabelerin bulunduğu Malov No.41’dir. 

Nesiller boyu âlimler, bunun dışında süregelecek bir anlayış üretmeye çalışıp, 

içerdiği garip harflerin fonetik değerlerini tasarlamaya çalışmışlardır. Hiçbiri 

başarılı olamamıştır ve bence bunun basit bir sebebi vardır. Kitabeler, asil bir 

hatıra bırakmak isteyen ve okur yazar olmayan bir hâmi için, savaş tutsağı olması 

muhtemel ve yazma yeteneği az, mezar taşı kitabelerinin ne içermesi gerektiği 

hakkında da bilgisi bulunmayan biri tarafından oluşturulmuş ve kazınmış 

görünmektedirler. Bu mezar taşı kitabelerinin geleneksel olarak başlangıç 

bölümünde bulunan er atım “benim yetişkinlik adım … idi” cümlesi doğru 

yerde, taşın ön cephesindeki orta hattadır. Metin boyunca dağınık bir biçimde 

bulunanlar ise mezar taşı kitabelerinde yaygın olan iki ya da üç kelimelik sözler, 

terkiplerdir. Bunlar, metinde üç kez geçen ve deforme olmuş bir “-m” ile er 

erdemi: “er erdemleri”; üç kez geçen ben “ben (birinci teklik şahıs zamiri)”; dört 

kez geçen sizime (ayrıldım) “sizden, benim (canım) sevdiklerim” ve mümkün 

olmayan bir biçim olan ve iki kez geçen sizim’dir. Kalanı ise hiçbir anlam ifade 

etmemektedir. 

Bu kitabelerin iki dezavantajı vardır: Pürüzlü taş yüzeylerine çok kötü bir 

şekilde kazınmışlardır ki bu da değişik açılardan gelen ışık altında uzun süren 

incelemeler olmadan taş yüzeylerinde gerçekten ne olduğunu keşfetmeyi çok 

zorlaştırmaktadır. Taşların reprodüksiyonu bu sebeple çok vasat olmaktadır. 

Radloff’un Atlass der Alterthümer der Mongolei, Stpeterpurg, 1892 ff. eserindeki 

“müdahale edilmiş” versiyonlar genellikle güvenilir değildir. Örneğin, Malov 

No.15’in 1. satırındaki (alt satır) 5. kelime, bu kitabenin bütün çalışanlarının bi:r

(bi:r otuz “yirmi bir” kelime grubunda) olduğu konusunda hemfikir olmalarına 

rağmen, 79. plakadaki reprodüksiyonda “btg” olarak gösterilmiştir. Ek olarak, 

Malov No.49’dan 51’e kadar olan kısmın yayımlanmış fotoğraflarını çeken 

fotoğrafçı, fotoğraflamadan önce kitabenin harfleri olarak düşündüğü yerlere 

beyaz tebeşirle müdahale etmiştir. Müdahale edilmeseydi harflerin fotoğrafta 

görünmesi imkânsız olacağından fotoğrafçının bu girişimi zekicedir; fakat dikkatli 

incelemeler göstermektedir ki bazı tebeşir izleri yanlış yerlerdedir ve dolayısıyla 

bir bütün olarak reprodüksiyonlar, çalışanları yanlış yönlendirmektedir. Diğer 

yanlış yönlendirici reprodüksiyonların varlığı da açıktır. A. M. Şerbak’ın 1966 

tarihli Narodı Azii i Afriki dergisinin 4. bölümündeki Pamyatniki Runiçeskogo 

Pis’ma Yeniskeyskih Tyurok adlı makalesinde bulunan gözden geçirilmiş Malov 

No.43-46 nüshası, ilk nüshaların ve çevirilerin ne kadar kusurlu olduğunu 

göstermektedir. 

Şu andaki amaçlarımız için, bu kusurlar hayatî değildir. Bu kitabelerin 

hangi harfleri ve alfabeleri içerdiğini göstermeye yetecek kadar güvenilir 

malzememiz bulunmaktadır. Fakat belirsiz şekilli harfler, özellikle bu harfler 

anlamsız görünen kelimelerin bir parçası olduklarında önemsenmemelidir. O. 

N. Tuna gibi iyi âlimlerin hiç var olmamış harflere fonetik değerler vermek için 

bu kadar fazla zaman harcamış olduklarını görmek üzücüdür. 

Özetlemek gerekirse, bizim sahip olduğumuz alfabelerin hiçbiri 6. 

yüzyıla ait orijinal alfabelerle aynı değildir. Fakat hepsini bir arada ele alırsak, 

neye benzediklerine dair çok da açık olmayan bir fikir edinebiliriz. 

Üç ana gruba ayırdığımız alfabeler, kapalı ė ve ıslıklı seslerin temsil 

edildiği yollara göre ayrılırlar:

1.Tuv.’daki alfabe, No.2, ė için tek başına özel bir harfe sahiptir; diğer 

kitabeler ve dokümanlarda bu ses ya i ile gösterilir ya da hiç gösterilmez.

2.Hak. ve Tuv.’da kullanılan alfabeler iki farklı harfe sahiptir, bunlar da 

damaksıl ıslıklı sesler No.27 ve 28’dir.

3.Geri kalan alfabeler No.2 ve 28’i içermezler.

Anıtlarda kullanılan alfabelerin dört küçük varyasyonu bulunmaktadır:

a) K.T. ile B.K. ve son derece vasat bir reprodüksiyon olan muhtemel Küli 

Çor kitabesinde, art ünlülerle birlikteki s No.25 ile; art ünlülerle birlikte olan ş 

No.27 ile, ve her iki sesin de ön ünlü ile birlikte olanları No.26 ile gösterilmiştir. 

b) Ton.’da No.27’nin 4. ve 5. satırlardaki iki şüpheli varlığından farklı 

olarak, art ünlülü olanlar No.25 ile ve ön ünlülü olanlar No.26 ile gösterilir.

c) Uygur kitabelerinde, Suci, Şine-Usu ve III (ETY II 37 ff.), her iki 

ses de art ünlülü olduğu zaman No.27 ile; ön ünlülü olduğu zaman No.26 ile 

gösterilir.

d) Ongin kitabesinde, her iki ses de her ünlüyle No.26 ile gösterilir.

Belgelerde kullanılan alfabelerin üç küçük varyasyonu bulunmaktadır:

(a) Toyok belgesinde (ETY II 97) kullanılan alfabe, harflerin şekilleri farklı 

olsa da kitabede kullanılan (a) alfabesinin aynısıdır ve ön ünlülerle kullanılan ş, 

s’den üst nokta ile ayrılır.

(b) Fotoğrafları ayırt edilemez olan Irk Bitig, Tunhuang mektubu ve 

Miran dokümanında kullanılan alfabeler kitabe alfabeleri (b) ile aynıdır.

(c) Maniheist metinlerde kullanılan alfabe sadece No.25 ve 26’yı içerir ve 

bunları basit şekliyle s için, üst noktalı olarak da ş için kullanır.

Kh. ve Tuv. kitabeleri çok fazla hata ve düzensizlik barındırmaktadır ki 

bu da kategorik olarak konuşmayı imkânsız kılmaktadır. Fakat konumu No.25’in 

kullanılmadığı yer olarak görülmektedir. No.26 ön ünlülerle birlikte kullanılan 

s’yi temsil eder ve No.28 ise her durumda, ön ve art ünlülerle kullanıldığında, 

ş’yi temsil etmektedir.

Buraya kadar, İran alfabeleri ile ilgilenilmiştir. Elimizde, 6. yüzyıla ait 

alfabelerle ilgili yeterince belge bulunmamaktadır; aslında sadece iki önemli 

belgeye sahibiz. Orta İran bölgesi için, Pehlevî Zeburu’nun Çin Türkistanı’ndaki 

Bulayik’ta keşfedilen ve hayranlık uyandıran tıpkıbasımlarının F.C. Andreas 

ve K. Barr’da basıldığı (Bruch-stüke einer Pehlevi Übersetzung der Psalmen, 

Sitzungsberichte der Preusssichen Akademia der Wissenschaften, 1933) parçaları 

bulunmaktadır. Buna Henning tarafından Handbuch der Orientalistik 1, iv, 1 

Linguistic; Leiden/Köln, 1958, s.47’deki Mitteliranisch adlı makalesinde 7. ya da 

belki 8. yüzyıl tarihi verilmiştir. Fakat, 6. yüzyıl formlarını koruyan bazı harfler 

içermektedir. Soğdakça için Tunhuang yakınlarında keşfedilen ve 4. yüzyıl 

başlarına tarihlendirilen “antik Soğdak harfleri” bulunmaktadır (bkz. Henning. 

Op.cit., s.55). Bunlar Soğdakçanın yaşayan örneklerinden üç ya da dört yüzyıl 

eskidirler ve onların alfabeleri daha sonraki dokümanların harflerinden belirgin 

bir şekilde daha eskidir. Fakat 6. yüzyılda hâlâ standart şekillerini koruyor 

olabilirler. Okuma ve yazmanın bu süre içersinde nasıl öğretildiği meselesini 

de tamamen yok saymaktayız. Sasani devletinin, muhtemelen okuma yazmada 

gelişmiş olduğunu ve ideogram kullanımını kapsayan bir eğitim verdiği okullara 

sahip bulunduğunu biliyoruz. Öyle olmama ihtimali olmasa da, bozuk para ve 

kraliyet kitabeleri gibi daha önceki zamanlara ait malzemeleri okumaları için 

eğitim verilmiş olması muhtemeldir. Soğdak bölgesinde ya da Soğdakça ticaret 

yapılan uzak doğu topluluklarında karşılaştırılabilir kurumların olup olmadığı 

şüphelidir. Soğdak gençlerine babaları ya da işçiler tarafından okuma ve yazma 

öğretilmiş olması muhtemeldir ve bu eğitim, şüphe yoktur ki, katı olarak 

pratik bir eğitimdir. İran alfabesinden türetilmiş olarak gözüken runik harflerin 

çoğunluğu için en makul ilk örnekler eski Soğdakça harflerine denk iken, bir iki 

d) Ongin kitabesinde, her iki ses de her ünlüyle No.26 ile gösterilir.

Belgelerde kullanılan alfabelerin üç küçük varyasyonu bulunmaktadır:

(a) Toyok belgesinde (ETY II 97) kullanılan alfabe, harflerin şekilleri farklı 

olsa da kitabede kullanılan (a) alfabesinin aynısıdır ve ön ünlülerle kullanılan ş, 

s’den üst nokta ile ayrılır.

(b) Fotoğrafları ayırt edilemez olan Irk Bitig, Tunhuang mektubu ve 

Miran dokümanında kullanılan alfabeler kitabe alfabeleri (b) ile aynıdır.

(c) Maniheist metinlerde kullanılan alfabe sadece No.25 ve 26’yı içerir ve 

bunları basit şekliyle s için, üst noktalı olarak da ş için kullanır.

Kh. ve Tuv. kitabeleri çok fazla hata ve düzensizlik barındırmaktadır ki 

bu da kategorik olarak konuşmayı imkânsız kılmaktadır. Fakat konumu No.25’in 

kullanılmadığı yer olarak görülmektedir. No.26 ön ünlülerle birlikte kullanılan 

s’yi temsil eder ve No.28 ise her durumda, ön ve art ünlülerle kullanıldığında, 

ş’yi temsil etmektedir.

Buraya kadar, İran alfabeleri ile ilgilenilmiştir. Elimizde, 6. yüzyıla ait 

alfabelerle ilgili yeterince belge bulunmamaktadır; aslında sadece iki önemli 

belgeye sahibiz. Orta İran bölgesi için, Pehlevî Zeburu’nun Çin Türkistanı’ndaki 

Bulayik’ta keşfedilen ve hayranlık uyandıran tıpkıbasımlarının F.C. Andreas 

ve K. Barr’da basıldığı (Bruch-stüke einer Pehlevi Übersetzung der Psalmen, 

Sitzungsberichte der Preusssichen Akademia der Wissenschaften, 1933) parçaları 

bulunmaktadır. Buna Henning tarafından Handbuch der Orientalistik 1, iv, 1 

Linguistic; Leiden/Köln, 1958, s.47’deki Mitteliranisch adlı makalesinde 7. ya da 

belki 8. yüzyıl tarihi verilmiştir. Fakat, 6. yüzyıl formlarını koruyan bazı harfler 

içermektedir. Soğdakça için Tunhuang yakınlarında keşfedilen ve 4. yüzyıl 

başlarına tarihlendirilen “antik Soğdak harfleri” bulunmaktadır (bkz. Henning. 

Op.cit., s.55). Bunlar Soğdakçanın yaşayan örneklerinden üç ya da dört yüzyıl 

eskidirler ve onların alfabeleri daha sonraki dokümanların harflerinden belirgin 

bir şekilde daha eskidir. Fakat 6. yüzyılda hâlâ standart şekillerini koruyor 

olabilirler. Okuma ve yazmanın bu süre içersinde nasıl öğretildiği meselesini 

de tamamen yok saymaktayız. Sasani devletinin, muhtemelen okuma yazmada 

gelişmiş olduğunu ve ideogram kullanımını kapsayan bir eğitim verdiği okullara 

sahip bulunduğunu biliyoruz. Öyle olmama ihtimali olmasa da, bozuk para ve 

kraliyet kitabeleri gibi daha önceki zamanlara ait malzemeleri okumaları için 

eğitim verilmiş olması muhtemeldir. Soğdak bölgesinde ya da Soğdakça ticaret 

yapılan uzak doğu topluluklarında karşılaştırılabilir kurumların olup olmadığı 

şüphelidir. Soğdak gençlerine babaları ya da işçiler tarafından okuma ve yazma 

öğretilmiş olması muhtemeldir ve bu eğitim, şüphe yoktur ki, katı olarak 

pratik bir eğitimdir. İran alfabesinden türetilmiş olarak gözüken runik harflerin 

çoğunluğu için en makul ilk örnekler eski Soğdakça harflerine denk iken, bir iki 

uzun seslileri temsil eden No.2, 3, 4 ve 5 değişimli olarak sesli veya sessizle 

başlasa ya da temsil ettikleri kısa veya uzun sesli harf olsa da kelimelerin ilk 

hecelerinde kullanıldıkları için sesli harflerle başlayan veya ilk hecelerinde sesli 

harf bulunduran kelimeler için görülmemektedir.

Şimdi Tablo V’teki özgün harfleri tartışmaya ve nereden türediklerine 

dair ilk örnek önerilerine geçiyorum.

1. a:/e: bkz. Tablo IV; Soğdak aleph’ine çok yakın. 3(c)’deki şüpheli 

biçim çok nadirdir ve muhtemelen bir duvar ustasının ya da kopyacının hatasıdır. 

2. é/é: İranî değil; muhtemelen Loulan’daki Yunan A’sı (Alpha) ancak 

bundan başka daha yakın bir benzerlik olmadığından, icat edilmiş harflerden 

olabilir.

3. ı/ı:/i/i: bkz. Tablo IV; kuşkusuz yod, muhtemelen simetrik amaçlar için 

değiştirilmiş. Pehlevi Zeburu’ndaki formu 4(b), Soğdak formundan daha yakın.

4. o/o: u/u: bkz. Tablo IV, kuşkusuz vav; pürüzsüz bir eğri oluşturacak 

basit bir dikey çizgiden ibaret olmayan eski Soğdak ve diğer İranî formlarından; 

sahip olduğu açı onu No.18’den ayırmak için gösterilmiş olabilir.

5. ö/ö:/ü/ü: bkz. Tablo IV; kuşkusuz ayna görüntüsü alınmış Yunan Υ’si 

(upsilon). 4(c)’deki Loulan’dan gelen şekil.

6. b1

/v1 bkz. Tablo IV; kuşkusuz beth; eski Soğdak ve Pehlevî Zeburu 

formları çok benzer.

7. b2

/v2

 kuşkusuz Yunan B’si (beta), Loulan’daki 4(c).

8. ç bkz. Tablo IV; Bu tsadde olmalıdır. 16(12

)’deki, tsadde’ye daha çok 

benzese de bu Yunan Λ(lambda)’sına benzer. Bu, mucit tarafından yapılmış bir 

parça kasıtlı şaşırtma da olabilir. Unutmayalım ki No.37 (ıç/iç) çizgi eklenmiş 

bir No.16’dır, No.8 değil.

9. d1

/d1 

bkz. Tablo IV; mantıksal olarak bu eski Soğdak alfabesinde 

bulunmayan daleth olmalıdır. Herhangi bir İran alfabesinde çift harf 

bulunmamaktadır ve bazı Sasani bozuk paralarında daleth için kullanılan 4(b)

deki harf, bu harfin yarısına benzemektedir.

10. d2

/d 2 Yunan Δ(delta)’sı Merkez Asya’da küçük daireye dönüşmüştür. 

Mucit, alfabesi için bunu uygun bulmamıştır. Bunun yerine alınan harf 4(c)deki 

Loulan’daki ve Eftalit bozuk paralarının üzerindeki k2

 ‘yi temsil etmek için 

gerekli olan Yunan Κ’sıdır. Bkz. No.14.

11. ğ (damaksıl) Bu, mantık olarak İran alfabesinde birkaç şekilde görülen 

gimel olmalıdır: Eski Soğdak şekli bile o kadar benzer değildir ve bu basitçe, icat 

edilmiş olabilir.

12. g (ön-damaksıl) Ana hatları bazı Eftalit bozuk paralarının üstünde 

bulunan Yunan γ (gamma)harfi olan 4(c)nin ana hatlarına benzememektedir. 

Bunun yerine lambda’nın şekillerine benzemektedir ve ekstra çizgi daha sonra 

geliştirilmiş olan Yunan alfabelerinde bunu türetmek için eklenmiş olabilir.

13. k1 (artdamaksıl) / χ bkz. Tablo 4. Kuşkusuz cheth: Eski Soğdak şekli 

çok az benzerdir. 

14. k2

 (ön-damaksıl) bkz. Tablo 4. Kuşkusuz kaph: Eski Soğdak şekli 

Pehlevî Zeburu’ndaki şeklinden daha benzerdir. Bu harf ön ünlülerle birlikte 

kullanmak için uygun olan tek İran harfidir.

15. l1

 bkz. Tablo 4. Kuşkusuz lamed: Hem eski Soğdak hem de Pehlevi 

Zeburu’nun şekillerinin yakın paralelleridir. 

16. l

2

 bkz. Tablo 4 ve No.8 üzerindeki işaretler. Bu Yunan Λ (lambda) 

olmalı. Lambda’nın çoğu Yunan şekli daha çok No.8’e benzer. Fakat Eftalit’ten 

olan 4(c)’deki şekli ve diğer bozuk paralar üzerindeki şekilleri geç zamanlardaki 

lambda’nın daha çok bu harfe benzediğini göstermektedir. 

17. m bkz. Tablo 4. Kuşkusuz mim: Eski Soğdak şekli Pehlevî Zeburu’ndaki 

şekilden daha yakındır. Fakat simetri kaygısıyla değiştirilmiştir. 

18. n1

 bkz. Tablo 4. Nun’un eski Soğdak şeklinden ayırt edilemez.

19. n2

 bkz. Tablo 4. Muhtemelen Yunan N (nu): Simetri kaygısıyla 

eklenmiş dikey omurga ile Loulan şeklinden 4(c) farklı değildir: No.33 ile 

karşılaştırınız.

20. ñ bkz. Tablo 4. Kesinlikle icat edilmiştir. n1

 y1

, No. 18, 31 ya da iki 

n1

’in kombinasyonunun basitleştirilmiş şekli olması mümkündür. 

21. η bkz. Tablo 4. Aynı alt grubun diğer harf şekillerinin varyasyonu 

olarak icat edilmiş olması mümkündür. 

22. p bkz. Tablo 4. Mantık olarak bu pe olmalıdır. M.Ö. 5-3. yüzyılların 

Aramî pe’sine çok benzemektedir. Fakat eski Soğdak şekli 4(a) ve diğer geç 

Sasanî şekilleri fazlaca değiştirildiğinden; belki de No.32 ile karıştırılmasının 

engellenmesi için basitleştirildiğinden, bu bir tesadüf olamaz. 

23. r1

 bkz. Tablo 4. Kuşkusuz resh; eski Soğdakça şekli runik harfine 

çok benzemektedir ve orijinal Aramî şekli, Pehlevi Zebur’u şekli tek bir dikey 

çizgidir.

24. r2

 bkz. Tablo 4. Muhtemelen Yunan P (rho)’su. 4(c)’deki Eftalit 

bozuk parasından olan bir şekli bu harfe benzemektedir; fakat simetri kaygısıyla 

basitleştirilmiştir. 

25. s1

 Muhtemelen samech; ne eski Soğdakça ne de Pehlevî Zeburu’ndaki 

şekilleri benzerdir. Fakat her ikisi de birleşmiş iki eğimli çizgiden oluşmaktadır.

26. s2

 bkz. Tablo 4. Muhtemelen ters çevrilmiş No 18 ile karışmasını

engellemek için düzleştirilmiş Yunan C (sigma)’sıdır. Eftalit bozuk paralarında 

bulunan 4(c) şekli neredeyse tamamen düzdür.

27. ş1

 bkz. tablo 4. Şüphesiz shin; eski Soğdakça şekli çok yakın değil. 

Fakat erken Sasanice şekli bir runik varyantına çok benzer: Pehlevi Zeburu’ndaki 

şekli samech’in şeklinin aynısıdır.

28. ş2

 bkz. Tablo 4: Muhtemelen icat edilmiş.

29. t

1

 Runik şekilleri çok çeşitlilik gösterir. Fakat orijinal harfin üç çeyrek 

dairenin üzerinde altı açık bir köşe olması muhtemeldi. Bu, daha erken Sasanice 

şekli olan 4(b)’deki bu harf için mantıklı bir seçim olan tau şekline benzerdir. 

Fakat tau’nun eski Soğdakça şekli, 4(a), No.30’a daha çok benzer; muhtemelen 

icat edilmiştir.

30. t

2

 bkz. Tablo 4. Tau’ya olan benzerlik, bkz No.29, yanıltıcı olabilir. 

Yunan T (tau)’nin Loulan şekli bu harfe benzememektedir.

31. y1

 Bu harf için uygun bir ilk örnek olarak Yod, No.2 için çoktan 

kullanılmış olduğu için bulunmamaktaydı. Daha önceki âlimler, şüphe yoktur 

ki, bu harfi ya:’nın resim yazısı olarak kullanmışlardır (bir yay gibi).

32. y2

 bkz. Tablo 4. Muhtemelen bir başka sesli harften önce gelen y’yi 

temsil eden Yunan I (iota)’sı. Ters çevrilmiş Loulan şekli, 4(c), daha yakın 

paralelidir.

33. z bkz. Tablo 4. Eski Soğdakçada nun şeklinden ayırt edilemeyen zain 

ilk örnek olarak uygun değildi; muhtemelen Yunan Z (zeta)’sı; Loulan şekline 

ve simetri için yerleştirilmiş dikey bir omurgayla geç dönem Eftalit bozuk 

paralarındaki şekillere benzerdir 4(c); No. 19 ile karşılaştırınız.

Yukarıda önerilen sağlam ve deneme amaçlı tanımlar Tablo 4’te 

verilmiştir. Bunların, runik alfabenin İran alfabesini omurga olarak aldığı ve 

asıl amacı kendileriyle ilgili olan sesli harflerin ön ünlüler olduğunu belirtmek 

ve orijinalleri gibi tehlikeli olmayan simetrik bir alfabe üretmek için Yunan 

alfabesinden alınan bazı harflerle zenginleştirerek icat edildiğini söyleyen 

hipotezi desteklemek için yeterli kanıtı verdikleri gözükmektedir. 

Yukarıda belirtilen basit harflere ek olarak, runik metninde birleşmiş 

sesleri temsil eden bazı harfler bulunmaktadır. Bunlardan üç tanesi, Tablo 5’te 

gösterilen No.34-36, art arda gelen iki sessizi, lt1

, nç ve nt’yi temsil etmek için 

kullanılır. Geri kalanlar (No.37-41) önce gelen harfin ünlü, takip edenin de ünsüz 

olup olmayacağına göre değerlendirilecek ünlü ve ünsüz kombinasyonlarıdır. 

Mucidin neden böylesine özel muamele için bu belirli ses birleşimlerini 

kullandığını tahmin etmek mümkün görünmemektedir. Bu harflerin hiçbirinin 

kendi içlerinde birleşmiş sesleri temsil eden harflerle herhangi bir ilişkisi yoktur. 

Bunlardan biri, No.39, okun tam olarak resim yazısıdır ve yayın resim yazısı 

olan No.31’in mantıklı bir eşidir. Ek olarak, No.38’in ok ucu resim yazısı olması 

muhtemeldir. Fakat ık ya da kı seslerine benzer seslerin oluşturduğu anlamlı 

herhangi bir kelime bulunmamaktadır. No.40 ve 41 birbirine çok benzemektedir. 

Fakat kesinlikle farklı harflerdir. No.41 Irk Bitig’de ve Maniheist Süryanice 

metinlerdeki (ETU II 24) denkleriyle birlikte runik harflerin parçalı tablosunda 

sadece iki kere görülmektedir. Tabii ki biz bütün birleşmiş harflerin yaşadığına 

dair kesin bir yargıya varamayız. No.42 bir başkası olabilir. İlk bakışta, 

No.29’un (l

1

) varyantı olarak görülmektedir. Ancak Ongin kitabesi, 5. ve 6. 

satırlarında ön ünlülerle birlikte kullanılan g’yi temsil eden No.12 ile birlikte 

sadece iki kere görüldüğü için bu harf olamaz. Bu grup Oğuzlarla alakası olan 

bir kabilenin adıdır. Sesine dair herhangi bir ipucu veren bir kabile ismi henüz 

tanımlanamamıştır.

Son olarak, başka yerlerde okunan fakat gerçekte hiç var olmamış üç harfi, 

No.43-45, Tablo 5’in altına ekledim. No.43 Ton.’un 26. satırında ve Ton.’daki 

Malov No.2 ve 49’da ve muhtemelen diğer kitabelerde de okunmuştur. Bu 

yalnızca art arda gelen iki harfin, No.15 ve No.18, yanlış okunmasıdır ve lık 

şeklinde transkribe edilmelidir. Müphem ve taklit şekiller içeren Malov 49’un 

fotoğrafında, tebeşirle tamamlanmış diğer iki harf de şüphesiz başka harflerin 

yanlış okunmuş şeklinden ibarettir