DİRSE HAN OGLU BOGAÇ HAN HİKA YESİNİN YAPıSı

DİRSE HAN OGLU BOGAÇ HAN HİKA YESİNİN YAPıSı
Yrd.Doç.Dr.Fuat ÖZDEMİR
ABSTRACT

Dede Korkut Hikayelerinin birincisi olan Dirse Han Oğlu Boğaç Han
Hikayesi oJay örgüsü bakımından bir dizi problem durum ve bu
problem-durumların çözümlerinden oluşmaktadır. Bu çalışmada.
problem-durumların tesbit edilmesiyle birlikte. problem durumların
çözüm aşamalarında izlenen yol yapısalcısı bir yaklaşımla ele
alınacaktır. Buna yapı sak i yöntemden yararlanma da denebilir. Daha
çok hikayedeki yapılanmaların neyi yansıttıkları üzerinde durulacaktıf.
Ele alınan İncelenen hikaye Muharrem Ergin'in hazırlamış olduğu
dede Korkut Kitabı'ndan alınmıştır.

Dirse Han oğlu Boğan Han Hikayesi bir şölenle başlamaktadır. Bayındır Han yılda
bir kez gelenekselolarak Oğuz Beylerine şölen vermektedir. Ancak, hikayedc şölen
esnasında çocuğu olmayanın kara otağda konuklanacağı bildirilmektedir. Daha önceki'
şÖlenlerde bu tür bir uygulamanın olup olmadığı hakkında bilgi verilmez, ama böyle bir
şeyin olmadığı Dirse Hanım tenkisİnden anlaşılır. Hikayede zıtlık hemen verilir.
çocuğu oJan çocuğu olmayan
Böylece problem-durum hemer ortaya çıkar. çocuğu olan bey şölenden mutluluk
payını alacak, çocuğu olmayan ise almayacaktır.

Buna göre, çocuk durumlarına bakılarak beyler arasında bir sıralama yapılmıştır.
I. Erkek çocuğu ajanlar
2. Kız çocuğu olanlar
3. çocuğu olmayanlar
görüldüğügibiçocuksuzen alt sırada yer almaktadırve çocuksuz olan bey toplumun lideri
tarafındandışlanır. Bu durumşematik olarak~Öyicverilebilir:
17Şölen = mutluluk
Şölene çağrılma
Lider tarafından onaylanma
= lider tarafından onaylanına
= mutluluk
Şölene katılma şartı
Lider tarafından onaylanma şartı
= evlat sahibi olma
= evlat sahibi olma
Evlat sahibi olma = mutluluk
Mutluluk = ]ider tarafından onaylanına
Lider tarafından onaylanma =
toplum tarafından onaylanma
Mutluluk =
toplum tarafından onaylanma
Toplum tarafından onaylanmanın şartı =Çocuk sahibi olma
Şcmadan da açıkça görüldüğü gibi, toplum açısından çocuk sahibi olmanın anlama,
topluluğun sürekli olabilmesinin şa'rtl olan üye sayısının artması. en azından
cksilmemesidir. çocuğun erkek olmasının birinci sırayı işgal ctmesinin de gerekçesi
aynıdır: savaşçı bir toplumda süreklilik ancak erkeklerle mümkün olacaktır. Onun için bu
durumda,liderin tepkisinin, topluluğun hayatının sürmesine ilişkin bir duygudan. bir gÖrev
duygusundan kaynaklandığını söylemek mümkündÜr. Bu durum lider. toplum ve birey
açısından şöyle anlatılabilir:y
Lider : Üyelerin olursa lidcr oJursun,
Toplum: Üyeliren olursa var olursun,
Birey : Topluma üye verirsen mutlu olursun.
Daha ayrıntılı bİr şcma geliştirmek mümkündür. ancak, burada şunu söylemekle
yetinebiliriz: çocuk sahibi olmak, bireyden başlayarak. lapJum ve lider için bir varlık
sorunudur. Çünkü, ancak üyeleri olan bir topluluk var olabilir. Buna gÖre. Dirse Han
topluma bir üye vermemiştir. o halde şölende onunyeri en alt sıradadır,yani kara otağdır.
Yukarıdaki anlatımdan sonra hikayenin birinci durumu ortaya çıkmaktadır. Birinci
durum, aynı zamanda şart cümlesinin yan cürnleciği olan problem-durumdur: "çocuğun
olursa","
İkinci duruma, hikayede şu cümlelerle geçilir:
"Dirse Han yirinden öri turdı, aydur:Kalkubanı yiğitlerüm yirünÜzden Örü turun, bu
karayıb bana ya bendendür ve hatundandur didi"(2).
18Görüldüğü gibi, bu cümleler. çözüm aşamasını başlatan cümlelerdir.
Dirse Han Oğlu Boğaç Hikayesinde üç ayrı konum göze çarpmaktadır. Bu konumlar.
yukarıdan aşağıya doğru derecelendirilmişlcrdir. Bunlar. sırasıyla şöylcdir.
i. Tanrı ve onun temsilcileri diyebileceğimiz Hızır ve Dede Korkut
2. Lider
3. Baba
Bu sıralama, bir başka ifadcyle şöyle açıkbnabilir:
i. Kutsallık konumu
2. Toplum konumu
3. Bircy konumu
Bu derecelendirmelerden sonra şu sonuçlar ortaya çıkmıştır:
Tanrı çocuğu olmayanı hor gömıüştür.
Lider çocuğu olmayanı hor görmüştür.
Baba...
Görüldüğü gibi, otorite Tanrı~Lider-baba biçiminde sıralanmaktadır ve hikaye otoriteyi
çocuğa aktarak olan babanın çevresinde döner. çözüm. otoritenin yolunu açacak olan çocuk
sahibi olmaktadır. Bu. baba açısından da çok önemlidir. Çünkü, daha önce de belinildiği
gibi baba ancak bu şekilde onaylanacak, kabul edilecektir. Kısaca, Dirsc Han'ın çocuk sahibi
olması bütün konumlardakiler için bir varlık sorunu olmaktadır.
Yukarıda belinildiği gibi. geçiş cümlesiyle, Dirse Han, problem-durum aşamasını
başlatır, eşinin yanına gider.
İkinci durum, Dirse Han ile eşinin konuşmalarını içermektedir. Karı koca arasındaki
bu konuşmalar soyJama biçiminde verilmektedir. Bu soyJamalarda. Dirse Han'ın öfkesi dile
getirilir. Eşinin önerisi ise kurban vermektir, aç doyurmaktır, ağzı dualı birinin berakatıyıa
Tanrı erdemli bir çocuk verecektir. Böylece, problem-durumun çözümündc de otorite zinciri
izlenmiş olur:
Tanrı'ya kurban verilecck. ağzı dualının biri dua edecek, Tanrı, dileklerini yerine
getirecektir. Tanrı-toplum-birey zinciri burada da açıkça görülmektcdir.
İkinci durumda bir şart ciimlcsiyk ifade edilebilir:
Kurban verirsem ağzı dualının duasını alırsın
Duasını alırsan Tanrı erdemli bir çocuk verir.
]
9İkinci durumdan üçüncü duruma bir ağzı dualının duası sonucu erdemli bir çocuğa
kaı'uşma imkanı olacağını bildiren cümleyle geçilir. Böylece, yalnız çocuk değiL. crdcmli
bir çocuk istendiği belirtihr.
Üçüncü durum, çözüm Önerisinin gerçekleşlirilmesinden ibarettir. Bu bÖJÜnıde. Dirse
Han'ın hir erkek çocuğu olur. Hikayenin birinci bölümü burada hitmektedir. ancak. hikfıye
henüz bitmemiştir. çünkü çocuğun erdemli olup olmadığı henüz: anlaşılamamıştır. Sonraki
bÖlÜınler. ikinci duruma geçişte bildirilen erdeın kavramıyla ilişkilidir. Böyccc yeni bir
problem-durum ortaya çıkmış olur.
İkinci bölümde oğlanın erdemli olup oJmadığl tesbit edilecek ve hu arada ercicm
kavramından ne anlaşılması gerektiğini ortaya koyacak olaylar zinciri başlatılır.
Oğlan büyümüştür. İkinci bÖlümün hemen başında. tıpkı birinci bölümde olduğu
gibi bir tören anlatılır. Bu törende. büyükler, bir hoğa ile oğlanın dÖvüşünü izlemektedirler.
Boğaııın ÖzelJikleri abartılarak verilmiştir. "Üç kişi sağ yanından üç kişi sol yanından dell1ür
zincir ile buğayı tutmuşlar idi. Gelüp meydan ortasında koyu virdilcr"(3). Diğer tarafta,
oğlancık (küçültme eki özellikle kullanılır) arkadaşlarıyla oyun oynamaktadır. BÖylece okur
ya da dinJcyici alttan alta oğlancık ile hoğanın karşııa~nıasına hal.ırlanır. Bu arada. "Ne
olacak"?" sorusu ister istemez "Çocuk erdemli mi'?" sorusuna dÖnüşecektir. Nihayet oğlan
hoğayı yener, höylece gerilim sona erer. Bu durum aynı zamanda erdemJi olmanın da bir
belirtisidir. Nitekim, kuısallık konumunda gösterehileceğimiz Dede Korkut oğlanı kutsar ve
ona Boğaç adını verirken erdem kavramını özellikle vurgular. Bu durum bir şan cümlesiyle
şÖyle ifade edilehilir:
GüçlÜ olursan erdemli olursun
ErdemJi oJursan isim alıfsın. kutsanırsın
Kutsanmak, onaylanınakıır. yani topluma katılııwkur. BÖylelikle en ah konumda
olan hirey, toplum ve Tanrı katında onaylanmış olur.
BÖylece, hikaye, bu noktada ikili bir işlev kazanmaktadır. Boğaç Han'ın hiLıyesi
gibi görünen ikinci bölüm. aslında Dirsc Han'm hikayesidir. ÇünkÜ. birinci bÖlümde sÖzÜ
edilen durum ortadan kalkmış. Dirse Han onaylanmıştır.
İkinci bÖlümün birinci durumu, Dede Korkut'tın:

"Hey Dirse Han biglik vergil bu oğlana
Taht virgil erdemlüdür"(4) sözleriyle başlar ve bu soylamal'la biter. Bu sözler aynı
zamanda ikinci duruma geçişi sağlar. İkinci durum. aynı zamanda yeni bir
20prohlem-durumdur. Boğaç taht sahihi olmuştur ancak tahta çıktıktan sonra babasının kırk
yiğidini anraz olmuştur. Ancak, b udurumu hazırlayan nedenler hikaycde verilmez. Yani
prohlem-durum neden sonuç ilişkisi içinde ortaya çıkmamıştır: anlatıcı tarafından probiemin
varlığı bildirilmiştir.

Üçüncü bölüme, kırk yiğidin "Gelün oğlanı babasına ko\'layalunı, ola kim Öldül'e.
gine bizim izzetümüz, hörmeLÜmüzanun babası yanında hoş 0Ia"(5) sözleriyle başlar.
BÖylece bu bölümün problem-durumu netleşir, bu da baba-oğul çatışmasıdır. Dirse Han.
bÖylece birinci bÖlümdekiproblem-durumasürüklenmişolur. bir kez daha otoritetarafından
ceza1andırılmave bÖylece dışlanma tehlikesiyle yüz yüze gelir. BÖylece, otoriteninyapıırım
gücü bir kez daha kendini göstermiş olur. Oğul babaya. haha lidere şikayet edilir. Olayları
yÖniendiren. kişilerin kendileri değiL. otoritedir. Ama. hu otorite de, daha önce belirtildiği
gibi kişiler ve tOplum için bir varlık sorunudur.
Baba-oğul çatışmasında var olan trajik unsur hikayede yeterince değerlendirilmez.
Baba. oğulun yaptıklarının gerçek olup olmadığını araştırmadan. kırk yiğidin sÖzlerine
dayanarak oğlunu öldürmeye karar veriL Ancak, anlatıcı açısından trajedi Önemli değildir;
onun için anlatacağı olaydan çıkarıJacak sonuç Önemlidir ve bu yüzden hikayenin zayınayıp
zayıflamaması gibi bir sorunu yoktur. Gerçeğin hemen ortaya çıkmaması, hikayenin
inandırıcılığını zedelemesi babasınazorunludur.
Baba Oğul
Erdemli Erdemsiz
Erdemli davranış erdemsizJiği yok etmektir.
Erdemsizin oğul, erdemlinin baba olması ve erdemlinin erdemsizi yok eımesi
hikayenin duygusal yÖnünü güçlendirir. Ancak, baba. kendi kendiyle bir iç çatışmaya
girmez. otoriteninbuyruğunuyerine getirmekle görevlidir.
Üçüncü bÖlümün ikinci durumuna Dirse Han'ın:

"Varun getürün öldüreyirn, böy1e oğul mana gerekmez"(6) sözleriyle geçilir. İkinci
durum, problernin çözümünden ibarettir: baba oğlunu oklar.
Üçüncü durum baba ile annenin karşılaşmasını anlatır. Baba oğlunu vurduktan sonra
geri döner. Anne, oğlunun ilk avı olduğu için şölen hazırlamıştır. Oysa oğul. baba
tarafından vurulmuştur. Hikayenin duygu yükü burada belirgindir. Ancak. henüz oğulun
Ölüp ölmediği anlaşılamamıştır. Bu da merak unsurunu oluşturur.
21Dördüncü durumda anne oğlunu aramaya çıkar. Oğuıun yaşadığı haber verilir. Hızıı'.
oğlana ölmeyeceğini söylemiştir. Oğlanın yaşadığının bildirilmesi ve böylece merak
unsurunun ortadan kaldırılması anlatıcının amacına uygundur. Çünkü, anlatıcı, bir macera
hikayesi anlatma amacında değildir. Ayrıca Hızır'ın haber vermesi, insanların yaptığı hatayı
Tanrı'nın dÜzciteceği anlamına gelmektedir. Burada. adalet anlayışını gÖrmek mümkündür.
Beşinci durumda anayla oğul karşılıklı konuşurlar ve oğul babayı suçlar. Ancak,
ananın babaya karşı olan duyguları verilmez...Ana. oğlanın yaşadığını Dirse Han'dan
gizleyccektir.

Altıncı durum, kırk yiğidin. oğlunun yaşadığını duymasın diye Dirse Han'ı düşmana
götürüşlerini anlatır.
Yedinci durum, ananın "yorı oğul, baban sana kıydıysa sen babana kıymagil"(7)
sözleriyle başlar ve oğul babayı kurtarmaya gider. Sonuçta oğul babayı düşman elinden
kurtarır ve böylece erdemli olduğunu kanıtlar.
NOTLAR
(1) Dr.Muharrcm Ergin. Dcde Korkut Kitabı. Giriş-Ivlctin-Paksimile. Türk Tarih
Kurumu Basımevi. Ankara ı
958.
(2) Ergin. 5.79
(3) Ergin, 5.81
(4) Ergin, s.82
(5) Ergin, s.83
(6) Ergin. s.84
(7) Ergin, s.91
22