Aşağıda Türkçede seslerin bir araya gelmesiyle ilgili sınırlamalar yani Türkçenin belli başlı ses özellikleri sıralanmıştır. Bunlar, Türkiye Türkçesinin genellikle eş zamanlı ses düzenini yansıtmakla birlikte , kimi ses özellikleri , diğer Türk yazı dili ve lehçeleri için de geçerli olabilir. Bu ölçütler yardımıyla Türkçede kullanılan yabancı kökenli sözückler önemli oranda belirlenebilir.
A-ARTLIK - ÖNLÜK UYUMU(BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU)
Türkçe kökenli sözcüklere ikinci ve sonraki hecelerde bulunan ünlülerin nitelikleri , kök hecede bulunan ünlülerin nitelikleri , kök hecede bulunan ünlünün niteliğine bağlıdır. Türkçede sözcüklerin ünlüleri arasında nitelik bakımından artlık-önlük uyumu adı verilen uyum vardır. Bir başka deyişle , kök hecede art/ön ünlü varsa, diğer hecelerde de bulunur.
TÜrkçEdE çAmUrlU
yOlcUlArdAn kÖpÜklÜ
Türkçe kökenli sözcüklerdeki ünlülerin söz içindeki sıralanışıyla ilgili olarak şöyle bir tablo verilebilir.
HECELER
1 2 3 DİĞER ÖRNEK
A/ I A-I A-I : karanlıklarından , kızlarımınız
O/U U-A U-A-I : borularından, kulaklarına
E/İ E-İ E-İ : yerlerine, evlerinize
Ö/Ü Ü-E-İ Ü-E-İ : köprülerin, derinliklerinden,
Artlık önlük uyumunun istisnai ekleri şunlardır:
-daş(-taş),-ken,ki,-leyin,-(i)yor,-gil,-mtırak,-gen ekleridir.
meslek-TAŞ koşar-KEN
alayda-Kİ sabah-LEYİN
altı-GEN gel-İYOR
Bu eklerin istisna olmalarının nedeni , nispeten geç dönemlerde yazı dilinde yer almalaro ya da -ken (<iken) zarf-fiil ekinde olduğu gibi , ekleşmemiş biçimiyle kullanabilmeleridir. Bazen sözcük ya da ek , köken bakımından , bir yardımcı eylem kalıntısıdır, yani geliyor sözcüğü art zamanlı olarak gelmek , esas eylem ile yürümek yardımcı eyleminin birleşmesiyle oluşmuştır. Birleşik sözcüklerin uyum dışında kalması , Türkçenin ses özelliklerinden biridir. Ancak yukarıda sıralanan eklerin bir bölümü , ağızlarda ünlü uyumlarına girebilmektedir.
Türkçe kökenli olmasına karşın , başka seslik nedenlerle uyum dışında kalan az sayıda sözcük vardır.
elma, anne
hani, inanmak
hangi,şişman
dahi, kardeş
Bu sözcüklerin bir bölümünde Türkçenin en zayıf ünlüsü /ı/ bulunmaktadır. /ı/ sürekli /i/leşme eğilimindedir. /ı: özellikle /ç/,/ş/,/y/,vb. ünsüzlerin komşuluğunda öndamaklaşır.
Bazı yabancı kökenli sözcüklerin son hecesinde art ünlü bulunmasına karşın bu sözcüğe gelen ek/eklerin ünlüsü ön olur. Bunun nedeni , sözcük sonunda bulunan öndamaksıl /K/L/ ünsüzleri ya da söz içindeki ön (ince) /a/dır:
hArf-İ-n
hArp-tEn
dikkAt-lİ (ön/a/nedeniyle)
sıhhAt-lİ
alkOl-lÜ
kontrOl-sÜz (ön avurt /l/ si nedeniyle)
hAl-sİz, sOl-Ü
emlAK-çİ (ön damak /k/ si nedeniyle)
idrAK-siz
istimlAK-tEn
iştirAK-lEr
Uzun zaman önce yabancı dillerden Türkçeye girmiş ve yaygın kullanım alanı bulmuş yabancı kökenli sözcüklerin bir bölümü artlık-önlük uyumuna girer.
çeyrek< far. çeha:r+yek paça< Far. pa:çe
bahadır<far. beha:dır dürbün<Far. du:r+bi:n
zeytin<ar. zeytu:n para< Far. pa:re
Türkçeye yabancı dillerden geçen sözcüklerin son hecesindeki ünlülerin niteliği, kendisinden sonra gelen hecelerin ünlülülerin niteliğini de belirler.
kasEt-lEr muhaberE - ci
televizyOn-cU sakİn-lİk
B-/O/Ö/ ÜNLÜLERİ YALNIZ İLK HECEDE BULUNABİLİR
Türkçe kökenli sözcüklerin kök, gövde veya çekimli şekillerinde /O/Ö/ yalnızca ilk hecede bulunur. Diğer hecelerde /O/Ö/ bulunan sözcükler yabancı kökenlidir.
Arapça kökenli sözcüklerde ilk heceden sonra /O/ bulunmaz. İlk hece dışınad /O/ bulunan sözcüklerin tamamına yakın bölümü Fransızca vb. batı dillerinden alınmıştır.
Fr.> atOm Fr. > kolOn
Fr> benliyö Fr.>mösyö
Fr> horOz Fr>makyÖz
Fr>tiyatrO Fr>barOn
Fr>şatO Fr>mimoza
Artlık önlük uyumunda olduğu gibi , birleşik sözcükler ve köken bakımından bir birleşik eylem çekiminin kalıntısı olan şimdiki zaman eki bu kuralın dışındadır.
C-DUDAK UYUMU / KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe kökenli sözcüklerde , düz ünlülerden sonra düz ünlüler, yuvarlak ünlülerden sonra , dar- yuvarlak ya da düz- geniş ünlüler gelebilir . Buna göre , Türkçenin ünlü şeması şu şekildedir.
a-a/a-ı kara , sarı e-e/e-i dere-yeni
ı-ı/ı-a tırmık, tırnak i-i/i-e iri-, dilek
o-u/o-a soluk, bora ö-ö/ö-e körük, töre
u-u/u-a bulut, suna ü-ü/ü-e gümüş , kürek
Türkçe kökenli bütün kök / gövde ya da çekimli sözcükler bu kurala uyar , Örneğin Bütün gençler , bütün doğacak çocuklar adına söylüyorum tümcesindeki ünlüler aşağıdaki şemada gösterildiği gibidir.
bütün gençler doğacak çocuklar adına söylüyorum
ü-ü e-e o-a-a o-u-a a-ı-a ö-ü-o-u
avuç- avun- çamur- kabuk- kavun- kavur- savur- yağmur- vb. sözcükler yanlarındaki yuvarlaklaştırıcı etkisi olan /b-m v/ dudak ünsüzlerinin etkisiyle bu uyumun dışında kalır. Ancak bu sözcükler Anadolu ağızlarının çoğunda dar ünlüyle söylenir.
Yabancı keökenli sözcüklerin bir bölümü kinetik, baraj, enerji, perde, şişe, prestij, sauna vb. örneklerde görüldüğü gibi ,rastlantısal olarak kurala uyabilir. Çok uzun zaman önce Türkçeye giren yabancı kökenli sözcükler , sonradan düzlük- yuvarlaklık uyumuna girebilir.
Yabancı kökenli sözcüklerin büyük bir bölümü düzlük yuvarlaklık uyumunun dışında kalır.
televizyon jüri
mühimmat radyo
ümit suit
sürahi türbin
insan tifo
Ç- BİRİNCİL (ASLİ) UZUN ÜNLÜ BULUNMAZ
Türkçenin söz varlığını oluşturan Türkçe kökenli sözcüklerde bir iki istisnanı dışında , birincil uzun ünlü bulunmaz . Birincil uzun ünlü bulunan sözcüklerin tümü yabancı kökenlidir.
alem kitabi
tarih mesafe
peşinat sabit
sabıka alim
resmi katil
zerafet adet
Konuşma dilinde ses düşmesi , ulama , tonlama vb. ses olayları sonuncunda ortaya çıkan ancak yazıda gösterilmeyen ikincil uzunluklar vardır.
var+ol > va:r ol- yağ> ya:
bağ>ba: dag>ad:
Bu uzunluklar bazen anlam farkı yaratabilir.
dağ/da da/da/ dahi
Uzun bir zaman önce Türkçeye girmiş ve yaygın kullanım alanı bulmuş kimi yabancı sözcüklerdeki uzun ünlüler kısalabilir . Bu tür sözcüklere , ünlü ile başlayan bir ek geldiği zaman uzun ünlüler tekrar ortaya çıkabilir.
kitap, kitab-i
devam , ancak devam-ı
hukuk , ancak hukukun
usul, ancak usul-ü
Kimi yabancı kökenli sözcüklerdeki birincil uzunluklar bütünüyle ortadan kalkmıştır.
mermi . Ar. mermi
köşe Far. GUŞE
adam Ar.adem
paça Far. paçe
D-SÖZ BAŞINA C/F/Ğ/H/J/L/M/N/Ñ/P/RŞ/V/Z/ ÜNSÜZLERİ BULUNMAZ
Modern Türkiye Türkçesinde sayılı örneklerin dışında sözcükler bu ünsüzlerle başlamaz(yansımalar dışında) İstisnaların büyük bir bölümü ikincildir. kanı > kangı> hangi vb. Türkçede ğ ile başlayan hiçbir sözcük yoktur.
c- cilve > arapça
cadı > farsça
m- miting > ingilizce
matine > fransızca
l- lüfer> fransızca
lokal> fransızca
r- rende> farsça
roket> ingilizce
z- zabıta > italyanca
n/ne sözcüğü ve bundan türeyen
niçin < ne+için
nere < ne+ara
niye< ne+ye
nasıl <ne+asıl
neden< ne+den
neyle < ne+eyle vb. sözcüklerin dışında söz başında n bulunmaz
/V/ VAR, VAR-, VER-,VUR- ve bunlardan türeyen sözcüklerin dışında söz başında bulunmaz. Bu sözcüklerin birincil biçimlerinde (vur- dışında) söz başında b/ vardır.
var <ET BAR
ver<ET BER
var<ET BAR
vur<ET UR
/P/ birkaç sözcüğün dışında , söz başında bulunmaz . Bu sözcüklerin birincil biçimlerinde söz başında /B/ vardır.
pek <<ET BERK
pire<<ET BÜRGE
piş<< ET BİŞ
pınar<< BIÑAR
pusu<<ET BUSUG
Yukarıdaki durum ve örnekler dışında , bu seslerin söz başınad bulunduğu sözcükler yabancı kökenli ya da yansımadır.
Söz başındaki /P/ genellikle Farsça ve Fransızca İnglizce gibi batı kökenli sözcüklerde görülür. Arapça kökenli sözcüklerin başında /P/ yoktur.
pide< yunanca
püsür< yunanca
poyraz<yunanca
pim,runç,proses , polo< ingilizce
protesto, prova, proboganda, < italyanca
peri< farsça
piyade<farsça
pervane<farsça
plan,pist,puan, pijama< fransızca
pudra,pikaj, pelerin, pilot< fransızca
M/R/Ş/Z ünsüzleri ile başlayan sözcüklerin büyük bir bölümü yabancı kökenlidir. Türkçe kökenli sözcüklerde söz başındaki ş/ ikincildir. Şimdi sözcüğü uş+imdi biçiminden gelmiştir. M/R/Z/ ile başlayan Türkçe kelime yoktur.
şiş< ET-sış , şişik<ET-sışık
yansımalar: cıvıl cıvıl , lıkır lıkır, şırıl şırıl , püfür püfür, püflemek, rap rap, şangur şungur , zangır zangır , vızıldamak.
E-SÖZ SONUNDA /B/C/D/G/ ÜNSÜZLERİ BULUNMAZ
yad ( yabancı) ad(isim) od(ateş) sac(plaka halindeki metal) yed(yedeğinde götürmek ) sözcükleri bu kuralın dışındadır.
Söz sonunda b,c,d,g bulunan sözcükler yabancı kökenlidir.
ab, ilaç, katalog, lig, metod, pedagog, prolog, psikolog, vb.
Batı kökenli sözcüklerin dışında , Türkçeye Arapça ve Farsçadan girmiş sözcüklerin sonundaki /b,c,d,g, ünsüzleri /p,ç,t,k/ ünsüzlerine gelişir.
-p<-b : hap < arapça : habb
-ç<c: hariç<arapça: haric
-k<-g: ahenk<farsça: aheng
-t<d ahmet< arapça: admed
murat :murad
F-BOŞLUK YOKTUR
Boşluk(hiatus) , iki farklı hecedeki ünlü monoftongların yan yana gelmesidir. Türkçede birleşik sözcüklerin dışında iki ünlü yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile başlayan sözcüklere yine ünlü ile başlayan bir ek geldiği zaman boşluk doldurucu (Y) düşer.
araba-y-a oyna-y-acak
kutu-y-u türe-y-en
muhabere-y-e para-y-a
İki ünlü arasındaki /h/,/ğ/ yazımda gösterilmesine karşılık , söyleyişte düşebilir. Bazen, bu ünsüzlerin düşmesiyle ikincil uzunluklar meydana gelebilir.
daha (da:) yoğurt(yourt)
pastahane(pastane)
yağ(ya)
ağır(aır)
Yan yana iki ünlü bulunan sözcükler yabancı kökenlidir.
ait , zayiat, fiil, şair, reel,suare , sual, saat vb.
Türkçeye uzun zaman önce girmiş ve halk dilinde yaygın olarak kullanılan kimi yabancı kökenli sözcüklerdeki boşluk ortadan kalkabilir.
biyoloji < fransızca: biologie
sayfa < arapça : saife
tayfa< arapça: taife
G-İKİZ ÜNLÜ YOKTUR
İkiz ünlü (diftong) tek ses olarak kabul edilen ve tek hecede bulunabilen ikiz ünlülerdir. Türkçe sözcüklerde birincil ikiz ünlü yoktur. Alçalan ve yükselen olmak üzere iki çeşit diftong vardır.
Ğ-SÖZCÜK KÖKÜNDE İKİZ ÜNSÜZ/UZUN ÜNSÜZ YOKTUR
İkin ünsüz sözcük kökünde aynı ünsüzün yan yana bulunmasıdır. Türkçede vurgulamaya veya tarihsel seslik gelişmelere dayalı assı(yarar) anne , elli vb. birkaç örneğin dışında , sözcük kökünde ikiz ünlü yoktur.
Yabancı dillerden alınan sözcüklerin bir bölümünde ikiz ünsüzler korunur
cennet, millet, seyyar, tenezzül, ümmet, bella, çello, pizza, ralli ,zenne
Söz sonunda ikiz ünsüz bulunan yabancı kökenli sözcüklerin bir bölümünde de , ünsüzlerden biri düşer ya da başkalaşır.
zam(m), zem(m), fen(n), had(d), hak(k), kül(l), his(s), ced(d),
Arapça kökenli tek heceli kimi sözcüklerin sonunda ikiz ünsüz bulunur. Bu ikiz ünsüzler Türkçede söyleyişte tekleşir. Ancak , sözcük, ünlü ile başlayan ek aldığında , eski özgün biçimi ortaya çıkar.
zam< zammın
his<hissetmek
ret<reddi
zan<zannınca
Bir bölüm yabancı kökenli sözcükteki özgün ikiz ünsüzler Türkçede tekleşir ya da başkalaşır.
aktar< arapça :Attar
hamal< arapça : Hammal
kavaf : arapça: Kavvaf
kolektir :Fransızca: collectif
muşamba: Apaçca: muşamma
H-ÜNSÜZ UYUMU VARDIR
Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere , ötümlü ünsüzlerle başlayan ek geldiğinde, ekin ünsüzü , ötümsüz karşılığı varsa , ötümsüzleşir. Yani hd- >ht, bc>pç, td>tt, şc>şç, şd>şt vb. ötümlülük/ötümsüzlük bakımından ünsüz benzeşmeleri ortaya çıkar. Bu ses olayı Ar. tesbit < tespit örneğinde olduğu gibi , yabancı kökenli sözcüklerde de görülür.
git-ti < git+di
Mehmet-çik< Mehmet+cik
sabah-tan<sabah+dan
kardeş-çe< kardeş+ce
I-ÜNLÜ- ÜNSÜZ UYUMU VARDIR
Türkçe kökenli sözcüklerde ön damak ve ön avurt ünsüzleri olan /g,k,l/ art ünlülerle , art damak ve art avurt ünsüzleri g/q,/ l/ ön ünlülerle aynı sözcük içinde bulunmaz. Ünlü ünsüz uyumu bulunmayan sözcükler yabancı kökenlidir.
grev, inkilap, laboratuar, kredi, kontrol vb.
Türkçe kökenli art ünlülü sözcükerde /y/ den sonra ön damak /l/ si bulunuabilir.
ayla, baylar, yaylı, sözlü vb.
İ-SÖZCÜK YA DA HECE SONUNDA BELİRLİ ÜNSÜZ ÇİFTLERİ BULUNABİLİR
Türkçede 21 ünsüz vardır. Bu ünsüzlerle ikişerli 420 çift yapılabilir ,yani, Türkçe sözcük ya da hecelerin sonunda kuramsal olarak , 420 ünsüz çifti bulunabilir. Ancak Türkçe hece ya da sözcük sonunda en çok 14-15 ünsüz çifti görülmektedir.
Söz ya da hece sonunda bulunan ünsüz çiftlerinin tamamında ilk ünsüz /l,n,r,s/ den biridir. Bu ünsüzlerin oluşmaları sırasında temas derecesi kendilerinden sonraki ünsüzlerden daha azdır.
-LÇ : ölç
-LK: ilk
-LP:alp
-LQ:kalq
-LT:alt
-NÇ:sevinç
-NK:denk
-NT:ant
-RÇ:sürç
-RK:kürk
-RP:sarp
-RQ:kırq
-RS:pars
-RT:art
-ST:üst
ST- dışındaki ünsüz çüftlerinin ilk ünsüzleri /l,r,n/ ünsüzlerinden biridir.
Yabancı dillerden alınan sözcüklerle, söz sonunda bulunabilen ünsüz çiftlerinin sayısı artmıştır.
alya-ns
a-k
diza-yn
fi-lm
firkate-yn
fö-tr
nö-tr
nüa-ns
se-mt
ti-tr
ze-vk
Kimi yabancı kökenli sözcüklerdeki ünsüz çiftleri arasında ünlü türemesi görülür.
filim<film
ilim<ilm
fikir<fikr
kayıt<kayd
zikir<zikr
akıl<akl
Sözcüğe ünlü ile başlayan yabancı ek geldiğinde , türeyen bu ünlüler düşer:
fikrini<fikirini
kaydı<kayıdı
ilmi<ilimi
kaybı<kayıbı
J-TÜRKÇE KÖKENKİ SÖZCÜKLERDE BULUNAN /C,F,Ğ,H,V/ ünsüzleri ikincil /J/ yabancı kökenlidir.
ç>c : birinci > ET birinçi
p>f : yufka >ET yupka
:öfke >ET öpke
k,q,ğ: dağ >ET tag
k,(q),h : hangi >ET kanı
:dahı >takı
b>v : ver- ET ber-
: var ET bar
-j , eski iran dillerinden alınmıştır.
- Yansıma kökenli sözcükler bu kuralın dışındadır.
ofla-, üfle- horla- cayır cayır, vıj, vak vaj , vızırda-
-Yansıma örneklerin dışında , /f,h,j,v/ ünsüzlerinin bulunduğu sözcükler genellikle yabancı kökenlidir.
nefer : ar.
kortej: fr.
hava : ar.
müvekkil :ar.
sefer: ar.
harp: ar.
vize: fr.
virüs:fr.
şev: far.
K-TÜRKÇEDE AYIN VE HEMZE İŞARETİ BULUNAN SÖZCÜKLER DİLİMİZE ARAPÇADAN ALINMIŞTIR.
an'ane
cüz'i
def'aten
mes'ele
mes'ul
mevzi'
mevzu'
ric'at
kıt'a
sür'at vb.
Ayın ve hemze düşerken kendisinden sonraki ünlüyü uzatabilir.
mi'mar : mi:mar
te'min : te:min
me'mur: me:mur
te'sir: te:sir
Ayın ve hemze hece başında düşer:
san'at > sanat
mes'ele:> mesele
neş'e > neie
su'al > sual
Tek heceli sözcüklerde, ünlü ile ünsüz arasında , önceki ünlü türünden ünlü türetir:
şi'r> şiir
fi'l> fiil
L-ÇOK HECELİ SÖZCÜKLERİN SONUNDA /p/ BULUNMAZ
Türkçe sözcüklerde /p/ , zarf- fiil ekinin dışında, ancak top,tep-, tap-, gibi tek heceli sözcüklerin sonunda bulunur.
kalıp > kalib : arapça.
antilop> antilope: fransızca
inkılap> arapça inkılab
stetoskop>fransızca :stethoscope
Türkiye Türkçesinde /p/ ile biten 570 sözcükten 554'ü yabancı kökenlidir.
M- SÖZCÜK KÖKÜNDE YA DA HECE SONUNDA YAN YANA ÜÇ ÜNSÜZ BULUNMAZ
Sayısı çok az olan bu tür sözcükler yabancı kökenlidir.
kontr
sfenks
N- SÖZ BAŞINDA İKİ ÜNSÜZ BULUNMAZ
Yabancı kökenli sözcüklerde söz başında bulunan ünsüz çüftlerinin arasında , söyleyişte dar ünlü türer.
plato> pılato
trafik>tırafik
smokin>sımokin
Kimi sözcüklerde de ilk hecedeki /ı/ çok zayıflar adeta kaybolur.
bırak >brak
kırık>kırk
tıraş>traş
siren>sren
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder