TÜRK HALK ŞiiRİNDE ANLATIM TEKNİGİ

TÜRK HALK ŞiiRİNDE ANLA TIM TEKNİGİ

Yrd.Doç.Dr. Fua! ÖZDEMİR, Yrd. Doç. Dr. Mus!af'a APA YDIN

Bu Makalede, Türk halk şiirinin üslup özellikleri incelenmiştir. Özellikle anoınjn
ürünJcr üzerine yapılan çalışmaıar sonucunda, halk şiirimizdeki üslup özelliklerİnİn bir
makale boyutlarını aştığı görülmüştür, konu sınırlandırılarak, Türk halk şiirİnde üsluhun en
önemli unsuru oJan kalıplaşma üzerinde durulmuştur. Türk Halk şiirinde sadece sözcük
kalıplaşmalarının değil, söz öbeklerinİn dizenin, dizclerin ve hatta zaman zaman bentlerin
kalıp ifadeler olarak kullandığı. anlaşılmıştır.
Halk şiirinde dil-üslup özellikleri üzerine yapılan çalışmaların sayısı fazla değildir.
Perlcv Naili Boratav'ın FaIklar vc Edcbiyat JI'de yer alan ve daha önee de yayınlanan iki
makalesi bu bakımdan önemlidir.

"Türk Halk Türküledrinde Şiirlik Motifler" adını verdiği makalesinde Boratav "şiirlik
motif' olarak adlandırdığı ve kalınlaşma olarak da tanımlanabilecek üslup Özellikleri
üzerinde durmuş ve bu motiflcrin işlevlerini, sıklıklarını. yayılma alanlarını, anlamla olan
ilişkilerini incelemiştİr (1).

"Halk Türkülerine Dair" adh yazısında ise Pertev Naili Boratav türkülerin reJodik
yapılarını tamamlamak amacıyla metin1cre sonradan eklenen ünJern değerindeki sözlerin,
sanıldığının aksine anlam bakımından önemli olduklarını ileri sürmüştür (2).
Hikmet DizdaroğIu. "Halk Şiirini Gerçekçi Açıdan Değerlendirme" adlı yazısında
şiirlik motifiel'in ya da hazır gereçlerin halk şİirİnİ özgünlükten uzaklaştırdığını şiirin
gücünü zayıflauıkiarını belirlir (3).
Bu yazılar dışında Halk şiirini değerlendiren eserlerde genellikle kelimelerin Türkçe
olmasından. anlatırnın yalın oJmasından söz edilmektedir. Dilin kullanıml, hazır söz
kalıpları. tekrarlamalı kalıplar. dize ya da bent kalıplaşınası, belli kavramlar göz önünde
5bulundurarak bu kavramların ne tür dil malzemesiyle dile getirildiği ve üslup özellikleri
üzerindefazlaca dUfulrnarnışt1r.Oysa. Türk Halk Şiirine bu yönde bir bakış, herşeyden önce,
sözlü geleneğin anlatım yoJlarınl nasıl sağladığını bize gösterecektir.
Bu çalışmada anonim ya da aşk şiiri ayrımı yapılmadı. Çünkü bunları biri birinden
ayırmak pek kolay değildir, her ikisi de aynı kaynaktan beslenmektcdir. Bu alanda yapılan
küçük bir çalışma olarak nitelendirebileccğim bu incelemede iki bin civarında şiir gözden
geçirilmiştir.

Türk Halk şiirini üs1upaçısından ele alan bir araştırmacı bu şiirde üslubu oluşturan
hazır kalıplara nc kadar çok başvurulduğunu gÖrecektir. Hazır kalıpların pek çok kolaylık
sağladığı düşünülürse neden tercih ediJdiği de kendiliğinden ortaya çıkar. Bunlar,
sÖyleyicinin dağarcığında bulunan ve gerektiği zaman çıkarılıp kulanılan hazır gereçlerdir.
SÖzlü bir edebiyatın bu türden hazır sÖz malzemelerine ihtiyaç duyması olağandır (4).
Çünkü. Halk Şiiri ürünleri. çoğu zaman, anında yaratılan. üzerinde uzun uzadıya durulmaya.
dÜşünülmeye imkan bulunmayan eserlerdir. Bu yüzden. söyleyicinin zora düştüğünde.
kendisini dolayısıyla eserini kurtaracak birtakım hazır kalıplara ihtiyacı vardır.
Üsluba ilişkin kalıplaşınayı iki grupta değerlendirmek mümkündür. Bunlardan
birincisi doğrudan doğruya görüntüye, daha doğrusu söze bağlı olan kalıplaşmaclır. Bu da
kendi içerisinde alt gruplara ayrılır:

I-Söz kalıplaşmas!
2- Tekrarlı kalıplar
3-Dize kalıplaşmas!
a-Bir dizelık kalıplaşma!ar
b-İki dizelik kalıplaşmalar
c-Üç ya da daba fazla dizelik kalıplaşmalar
4-Bcnt kalıplaşmas!

İkinci grup ise anlamla ilgili kalıplaşmadır. Halk şairi ya da türkü yakıcı. sadece
hazır söz malzemelerinden yararlanmıyor; güzel. sevgili, gönül. felek gibi kavranıları dile
getirişte de ortak kalıplardan yararlanıyor. Bu da Halk Şiiri üslubunun hir başka dikkat
çekici özeIJiğidir.

6I-Hazır Söz Kalıpları:
İnccJcneo metinlerinbüyük bİr kısmında, dize halinde bulunmamaklabirlikte. anlam
birliği içinde olan birtakım tamlamaların, söz öbeklcrjnin sık sık tckrarJanclığı
görülmektedir. Bu sÖz öbeklerinin. farklı kelimelerden kurulmuş olsalar bile, çoğunlukla
aynı gramatikal yapıya sahip olmaları da dikkat çekicidir. Örneğin "evlerinin önü" kalıbı
türkü melİnlerinİn en çok tekrarlanan kalıpJarından biridir. Aynı gramarikal yapıya ve anlam
çerçevesine sahip "kJşlanınönü". "evlerinin ardı", "evlerinin uğru", "havuzun başı" kalıpları
da metinlerde sıkça bulunmaktadır.

Hazır söz kalıplarının çoğunluğu ad tamlaması şeklindedir. "Cevİzin yaprağı".
"kuyunun başı" şeklinde belirtili ad ramiamalan olduğu gibi "hapishane içi", "yayla yolu".
"mahpushane kapısı". Gesi bağları" şeklinde belirtisiz ad tamlaması olanlar da vardiL
Sıfat [amlaması şeklinde olan kalıplar ise nisbeten daha azdır: "ağ bider". "Kadir
Mevla". "kah pe [clek", "keten gömlek" gibi.
Çok az sayıda olmakla birlikte bu kalıplar arasında "yüce dağ ba~ı", "sabahın seher
vakti". "şu dağın ardı" örnektierinde de görüldüğü gibi zincirleme tamlarnalar da
bulunmakıadır.

Söz kalıplarından büyük bir kısmı. anlamlı söz öbekleridir. Bunların da büyük bir
bölümü iki keJimenin bir araya gelmesiyle kurulmuştur. Kelimenin biri genellikle çekimI i
hir eylemdir.

Ah n'evlevim gene dağıar dumandır
x (Anadolu Türküler;, s.323)
Givinmi~ lihasını aHanıp gider
(Anadolu Türküleri, s.326)
İkiden çok kelimeden oluşmuş hazır söz kalıpları da çoktur.
Ağam sen aideli yedi yıloldu
x (Anadolu Türküleri, s.323)
Aoarn sen Qideli dışa çıkmadım
x (Anadolu Türküler;, s.323)
BülbÜl ne vatarsın bahar erişti
x (Anadolu Türküler;' s.324)
Bmbü] ne vatarsın Çukurova'da
(Anadolu Türküleri, s.324)

7Hazır söz kalıpları. çoğunlukla dizenin hemen başında yer alırlar. SÖze bir kalıpb
başlama bir kolaylıktır. Ayrıca. yaratıcmın belirlenen kati~...eninönündeki sözleri kolaylıkla
bulmasını sağlar bu kalıplar. Nitekim "evlerinin Önü" k:.ılıhının bıJlanlldığı dizelere
bakıldığında. bunun kafiyeyi oluşturan kelimelerin önÜne kolayca yerleştirilmiş olduğunu
görmek mümkündür.

Evlerinin önü zerdali da!ı
x (Evlerinin Önü. 5.81)
Evlerinin Önü bakla
x (Evlerinin Önü. s.313)
Evlerinin önü yoldur yolaktır
x (Anadolu Türküleri, 5.325)
Hazır söz kalıpları, genellikle ilk dÖrtlüğün ilk dizesinde yer almaktadır. Yani
türkünün ya da şiirin başlangıcı genellikle hazır bir söz kalıbıyla gerçekleştİrilir. Örneğin
Yemen türkülerinin çoğu "kışlanın önü" ka1ıbıyla başlıyor. TürkÜ yakıcı. Yemen'e
babayiğitlerin gönderildiğini. gidenlerin ardında gÖzü yaşı, kızların kaldığını
vurgulayacaktır. bunun için "kışla"h bir kalıp kullanması gerekir.

Kıslanın Önünde sıra söğütler
Oıunnuş binbaşı asker Öğütler
Yemen'e gidiyor babayiğitler
X (Evlerinin Önü. 5.642)
Kıslanm önünde çalınır sazlar
Yüreğim yanıyol' ciğerim sızlar
Yemen'e gidene ağlıyor kızlar
(Evlerinin Önü. 5.645)
Bu kalıplar, ilk dörtlükte yer almasalar bile. yerleri yine çoğunlukla ilk dizelerdir.
Bununla birlikte diğer dizelerde de söz kalıplarına başvurulduğunu görmek mümkündür. Bu
da. ihtiyaç duyulan her durumda hazırda bulunan kalıplardan yararlanıldığinı göstennektedir.
82- Tekrarlamalı Kalıplar

İncelenen metinlerde. bir üslup özelliği olarak gÖrÜlen tekrarlama/ar da önemli bir
yer tutmaktadır. çoğu zaman aynı örneğin birden çok metinde karşımıza çıkuğı bu tür
tekrarlamalar, bu Özellikleriyle kalıp durumundadırlar. Anlmımı gÜzcl1cştirmck. kulağa ho~
gelcn bir ses tekran yapmak amacıyla kul1anıldığı görÜlenbu kalıplar cn az sÖz kalıplar!
kadar sık kullanılmışlır.
Tekrarlamalı kalıplardan çoğu ikileme biçimindedir. GÜnlük kullanımda
rastlanmayacak çc~it]iıikte karşımıza çıkan hu ikilemclerin bazen çok seçkin Örneklerine
rastlandığı gibi. günlük dilde bulunmayan iki1cmclcrin de kullanıldığı görülmektedir.
Hilfıl hilfıl olmu~ yarin kaşları
x (Anadolu TÜrküleri, s.314)
Thv! ılıvı hep gelcn hazlar
x (Anadolu Türküleri, s.314)
Semili scroili gezdiğim zaman
(Anadolu TürkÜleri, s.315)
Kimi metinlerde ise üçlü tekrarlamalarla karşıiaşmaktayız. Sayıca az olan bu
kalıplar. çoğunlukla anonim ürünJerde görülmektedir.
Aman aman aman beyler
(Anadolu TÜrkÜleri, s.322)
Tekrarlamalı kalıpların dizede yer alışları farklılık göstermektedir. Dize haşında
olduğu gibi dize ortasında ve daha az olmakla birlikte. dize sonunda da tekrarlamalı kalıplara
başvurulmuştur. Hatta, tekrarlamalı kalıbın zaman zaman bütün dizeye yayıldığı da
görülmektedir.
Su değilcm aka aka durulanı
x (Anadolu TürkÜleri. s.315)
Eğri Dağını catal cata!
(Anadolu TÜrküleri, s.316)
93-Dize Kahplaşması
Dize ya da dİzelerde görülen kalıplaşmalarüslupÖzellikJerininen ilgi çekici yanıdır.
Bu tür kalıplaşmaların sayısı azımsanmayacak durumdadır. Dizelerdeki kalıplaşmalar,
gÖsterdikleri özellikJere gÖre aşağıdaki başlıklar altında incelenebilirler.
I. Tek dizeli kalıplar
2. İki dizeli kalıplar
3. Çok dizeli kalıplar
a. Tek Dizeli KalIplar
Gerek anonimÜrünlerdegerekse Aşık edebiyatı ürünlerineletck di/elik kalıplarasıkça
rastlanmakıaelıf. Şairin sÖz kalıplarındandaha fazlasına ihtiyaç duyduğu alanlarda kullanılan
hu kalıpların hoşlanma yüzünden tercih edildikjerini de sÖylemek mümkÜndür. Kalıp
dizclerin tck bir kelime bi1c değiştirilmeden başka şiirlerde ele kul1anlldığl görülmektedir.
Sabahınan erken kalkar
Üç tUrbenin mumun yakar
x (Anadolu Ağıtları. s. ı 57)
Sahahınan erken kal kar
Koşup Olurağa çıkar
x (Anadolu Ağııları. s.190)
Atımı lXIlfladım nar ağacına
Beni götürdüler dar ağacına
x (Evlerinin Önü. s.312)
Atımı bağlaciını nar a2:acına
Perçemin dolaştı gÜL ağacına
(Evlerinin Önü. s.570)
Aynı işlevi yerine gctimıek koşuluyla kimi zaman. tek bir kelimenin değişik olduğu
gÖrÜlmektedir. Özellikle yerleşim yerlerini ad olarak anan. özel adlarclan sÖz eden dizelerde
kalıp aynıdır: fakat özel ad nitcliğindeki kelime değişir.
ı ()Su Sillc'nin ufak tefek taşları
x (Evlerinin Önü. S.ı 13)
Bursa'nın ufak tefek taşları
x (Evlerinin ÖnÜ, s,244)
YÜrÜ bre Bulgar DaÇ!1
x (Karacaoğlan. s.152)
Yürü brc Pınarha~ı
(Oadaloğlu. s.R2)
Aşık şiirinde en çok dikkat çeken Özclliklerden hiri. kimi şairlerjn bazı kalıplara çok
j~lzıa ilgi göstermcsidiL Karaeaoğlan'ın bu bakımdan oldukça özcl hir yeri vardır. Denilebilir
ki Karaeaoğlan'ın şiire başlarken tercih ettiği belirli dize kalıpları vardır. Bunlardan Cil
Ünlüsü "Ala gÖzlerini sevdiğim dilher" kalıbıdır. Bir başka ortak kahhın yer aldığı aşağıdaki
örneklerden birincisi Karacaoğlan'a. ikincisi Dadaloğlun'a aittir.
Yaz ?elin de bes avları do~unc<ı
Açılmış bahçenin gülleri güzel
x (Karaeaoğlan. s.SO)
Yaz !Ielin de hes av ları dOÇ!unea
BülbüJün figanı gonca güıünen
(Dadaloğlu, s, 120)
Aşağıdaki örnekler ise sırasıyla Kayıkçı Kul Mustafa vc Aşık Hasan'a aİttir.
Bunün hen hir Qüzel !Iördüm
Yeşiller giymiş ağ üzere
x (TÜrk Halk Şiiri AnLs.I72)
Bu?ün ben bir Qüze! gÖrdüm
Gül cemali ala benzer
(TÜrk Halk Şiiri AnLs.194)
ı ıb. Iki Dizeli Kalıplar
İncelenen metinler içerİsinde iki dizeye yayılmı~ kalıplarında epeyce olduğu
sÖylenebilir. Özellikle anonim şiirlerde rastlanan iki dizeli kalıplar. sıklık hakımından. tek
dizeli kalıplardan hiç de az değildir. Ele alınan ve iki diıeli kalıplaşma olduğu tesbit edilen
meıinlerden kimilerİnde kalıp dizelcr az çok değişikliğe uğramış, kimilerinde ele bu
değişiklik çok sınırlı kalmıştır. Bu değişiklik oldukça Önemsizdir. ka!ıhı bozucu hir Özellik
gÖslC1111CL.Aşağıya alınan örneklerden ilki Karacaoğlan'a ikincİside Deli Boran'a aittir.
Evvel hahar vaz avları !Idinee
Akar bol. bulanık kuru derekr
x (Karacaoğian. s. ı ıO)
Evvel bahar vaz avJarı !!cJcnde
Akar boz bulanık se1iTuna'nın
(Türk Halk Şiiri AnLs.241)
Karacaoğlan'da "kuru dereler olan dizc sonu. Deli Boran'da "seli Tuna'nın" halini
almı~ıır. Ancak, son iki kelimenin farklı olması kaJıhl ho/:lııuyor: anlam aynı. sadece
coğrafi alan farkı var. Aşağıdaki örneklerde İse yalnızca dize ha~larında farklıJık vardır.
İzmir'in icinde vurdular beni
Yarin de çevresine sardıbr beni
x (Anadolu TürkÜleri. s.1(5)
İki mezar arasında vurdular heni
Yarin eleçevresine sardılar heni
(Evlerinin ÖnÜ. s.449)
İki dizeli kalıpların büyük bir kısmı dörtlüğüJ1 iık iki dizcsinde yer almaktadır.
Aslında. anonim ürünlerde iık iki dize çoğunlukla doldurma dizcler olarak adlandırıJırbr.
Dört!üğün vurgulamak istediği duygu ve düşünce son iki, özeııikle son dizede yer ahr.
Ancak, kalıplaşına tesbit edilcn dÖrtlUklerin pek çoğunda, ilk iki dizenin de anlamla yakın
ilişkisi olduğu görülmektedir.
Havuzun başına vamıasın e11er
Bugün etldirhyım açmasın güller
Diz dize oturundöktüğümdiller
(Evlerinin ÖnÜ. s.226)
12ilk iki dizenin kalıp Özelliği gösterdiği bu tÜrkÜ metnindc ilk iki dizc bir
olumsuzluğu. bir sıkıntıy' duyurmaktadır. Bu bakımdan hu dizeler kalıp olmasına rağmcn
doldurma dcğil. işlevi olan dizclerdir.
Çok az olmakla birlikte. kalıp dizelerin son iki dizcdc ycr aldıkları da gÖrÜlmektedir.
Daha çok Aşık şiirinde gÖrülcn bu tür kahpları nazireedik geleneğinin hir uzantısı olarak
değerlendirmek mÜmkÜndÜr. Örneğin Karacaoğlan'ın bir dÖrtHiğüyle XX.yÜzyll halk
~airlcrjndcn Aşık Ali İact Özkan'ın bir dÖrtlüğÜnde bÖyle hir benzerlik bulunmaktadır.
Aşağıdaki örneklerden ilki Karacaoğlan'a ikincisi Ali İzzct'e aittir.
Dostun bahçesine \'ad clkr dolmuş
Gülünü toplarken fidanın kırınış
Şurda hir kötÜnün koynuna girmiş
Şu henim sevmeye kıyamadığıl1l
x (Türk Halk Şiiri Ant.,s. ı(2)
Nedendir dc kÖmür gÖılüm nedendir
Benim sabahaca uyumadığım
Varmış yad el1erin koynuna girmiş
Benim öpmekre kıyamadığım
(Türk Halk Şiiri Ant.,s.297)
c. Çok Dize/i Ka/ıp/ar
Tıpkı iki dizeli kalıplara olduğu gibi. Türk Halk şiirinde ikiden çok dizeli kalıplara
da rağheı edilmiştir. Birçok şiirde üç hatta dÖrt dizesi kalıp özel1ikleri taşıyan dizelerlc
karşılaşılabilir. Özellikle aynı temi işleyen şiirlcrde hu tUr kalıplar yer almaktadır. Kimi
farklılıklar görülse de hem biçim hem de anlamca hazı[ gereçler sık sık ku1!anılmaktadır.
Aşağıdaki örnekte olduğu gihi. yine coğrafi alan aynlığı hu kalıp1arın farklılığını sağlayan
nedenlerden biridir. Aynı kalıbı kullananlardan deniz kenarında olan denizi. Fırat Nehri
kenarında yaşayan Fı[at'ı kalıba ekleyccekıir.
Fırat kenarında hir ev yapmışam
Kerpicill1 tükenmiş naçar kahnışam
O yar için çok cdalar çckmişem
x (Evlerinin Önü. s. ı 74)
ı 3Deniz kenarında bir ev yapmışam
Kcıvicim tükcnnıi~ naçar kalmışam
Bir yar için çok cdalar çekmişcm
(Evlerinin Önü. s.256)
Belki olaylar üzerİne yakıımış türkülerde bu tÜr kalıplara daha çok rastlanmaktadır.
4. Ben! KaltplaşmCls/
Türk Halk şiirinin üslup bakımından en dikkate değer noktalarından biri. kuşkusuz.
hen! kallplaşmasıdır. Söz hatta dize kalıpları bir yere kadar olağan karşılanabilir. Ancak.
kalınlaşma dörtlüğUn bütününde görülüyorsa. bunu önemli bir lislup sorunu olarak
değerlendinnck gerekir.
Bent kalıplarına çoğunlukla anonim ürünlerde rastlanıııaktadır. Aşık şiirinde ise hellt
ka1ıplaşınası anonim ürünlere göre daha azdır. Anonim ürünlerden de ağıt. askerJik vc
ınahpusanc türküleri gibi belli önemli olaylar üzerine sÖylenmiş şiirIerde ı;ok daha fazla
henl kalıplaşması görülmektedir. Anonim ürünlerin hazırda bulıınan malzcmeye yönelmesi
bireysel eserierde görülen özgün olma kaygısını taşımamaktan ileri gelmektedir. Kocası
Ölcn bir kadının, kocasının ardından bir ağıt yaktığında. daha Önce duyduğu ağıılardan
yararlanmasını doğal karşılamak gerekir. Örneğin. Ölcn kişinin itiharlı olduğunu anlatmak
i~'inüç ağma aynı kalıbın kullanıldığını görmek mümkündür.
Kundura giyer ayağa
Çadır tutturul' koyağa
Kaymakamın sözü mü olur
Paşalarkalkarayağa
(Anandolu Ağıtları, 5.86)
BenI ka1ıplaşmalarL çoğunlukla biri birine yakın yerlerden derlenmiş metinlerde
gÖrülür. Denilebiiir ki, kalıp öğesi sözden bende doğru genişlerken coğrafi yayılma aıanınd~
bir daralına söz konusu olmaktadır.
SONUÇ
Türk Halk şiirinde bir üslup Özelliği olarak kalıplaşma her zaman vardır. Ancak,
duygu yoğunluğu, anlatım yollarının zenginliği, şiire hakim olan lirizııı ve sanatçının sanat
kaygısından uzak olması kalıplaşmayı fazlaca hissettirmcıııektedir. ÖzeHikle ıfıdini halk
şiirinde görülen bu durumu yapayıık olarak görmek yerine anlatım zenginliği olarak
değerlendirmek gerekir.
14NOTLAR
(1) Pertcy Naili Boratav, FaIkim ve Edebiyat 2. Adam Yayınevi. İstanbul. 19X2. s.364 vd.
(2) Perle)' Naili Boratav. Falklor ve Edehiyat 2, s.337 \'d.
(3) Hikmet Dizdaroğlu, Halk Şiirini Gerçekçi Açıdan değerlendirıııe. FolkJor Araştırmaları
Kurumu Yılliğı 1973, Ankara 1975. s.23.
(4) Perte)' Naili Boratav, Falklor ve Edebiyat 2. 5.366. !\1etinJcrİn Seçildiği Kaynak Eserler
Arısoy, N.Sunul1ah ; Türk Halk Şiiri Anıolojisi. Bilgi Yayınevi. Ankara 1985.
Boratav. Perley Naili-Rcmy Oor : Anadolu AğıtJarı. İş Bankası Kültür Yayınları. Ank<:ıra
1982.
Boratav. Pertey Naili-Fuaı Özdemir; Anadolu Türküleri. İş Bankası KÜltür Yayınları.
Ankara 1986.
Kudret. Cevdet; Karacaoğlan. İnkı]ap Kitabcvi, İstanbul 1985.
Öl.tclli. Cahiı; Evlerinin Önü. Hürriyct Yayınları. İstanbul 1972.
Sakaoğlu. Saim : DaJaloğlu. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara
1 S