MAADAY-KARA DESTANI

                                                 MAADAY-KARA DESTANI
(Hazırlayan: Dr. Salahaddin Beki), Manas Yayıncılık, Elazı, 2007, 589 s.
Ahmet DALI·
M. Fuat K.prülü milli Türk destanlarını corafi sahalara göre tasnif
ederken Altay-Yenisey bölgesini ayrı bir saha olarak g.rür ve burası için öyle der:
“Altay-Yenisey Sahası henüz iptidai Türk dinini muhafaza eden amanî “Altay-
Abakan” kabilelerine mensuptur ki, bunlar göçebe olmakla beraber, yine yerlemi
haldedirler. Vaktiyle demircilik gibi bazı san’atlarda ilerlemi olan bu zümre bugün
Türk ubelerinin üphesiz en geride kalanıdır. te bunlar bize milli destanın en
eski parçalarını, yani “Esatirî” mahiyette olan parçalarını ve ‘Kozmogoni-
Tekevvün-i âlem (Kâinatın yaradılıı)” hakkındaki “Ustûre”leri vermektedir
(K.prülü 1986: 43)”.
Altay-Yenisey sahasına ait ve menei çok eskilere dayanan destanlardan
biri de “Maaday-Kara Destanı”dır.
BR TOPLUMUN ORTAK SANATSAL DUYUU: MAADAY-KARA
DESTANI
Tanıtacaımız, Salahaddin Bekki’nin “Maaday-Kara Destanı” isimli kitabı
Türklerin anavatanı olan Altay bölgesinde derlenmi olması açısından ayrı bir
öneme sahiptir.
Esere konu olan Maaday-Kara Destanı, Sazon Saymoviç Surazakov
tarafından Altaylı ünlü kayçı Aleksey Grigoryeviç KALKN’den 1963 yılında
derlenmitir. Derlenen metin tamamen manzum olup 7739 mısradan olumaktadır.
1973 yılında Moskova’da “Maaday-Kara, Altayskiy Geroiçeskiy Epos” adıyla
yayımlanmıtır. Salahaddin Bekki’nin çalıması bu eserde yayımlanmı olan
Altayca metin esas alınarak hazırlanmıtır.
Daha önce (1999) Maaday-Kara destanını yayımlayan Emine Gürsoy-
Naskali destanı u ekilde tanıtmaktadır: “Binlerce yıllık yaam mücadelesinin iki
neslin –yalı baba ve yaamı sürdürecek olu- yaamına sıdırılarak anlatıldıı
destanda, adak noktası .lüm korkusu ve .lümsüzlük arayııdır.
· Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı B.lümü, Doktora Örencisi.
Kitap Tanıtımı 513
Destanın bakahramanı K.güdey Mergen, dier Güney Sibirya Türk
destanlarında olduu gibi babasının intikamını almak için yola çıkmıtır; yalnızdır
ve tek baına mücadele vermektedir. Yanında atı vardır; at ona hem hizmet etmekte
hem de akıl verip yol göstermektedir. Maaday-Kara’nın olu K.güdey-Mergen,
yeraltı âlemi ve g.kyüzü ile ilikiye girer; annesini ve babasını .lümden geri
getirmeye ve onların .cünü almaya uraır. Duygu yüklü bu olaylar, bir bireyin
sevdikleriyle beraber olma arzusu ve bir hayat tecrübesi eklinde yorumlanabilir
(Naskali 1999: 11)”
“Maaday-Kara Destanı”nı Salahaddin Bekki, 2001 yılında, Prof. Dr. Bilge
Seyidolu’nun danımanlıında doktora tezi olarak hazırlamıtır. Eseri bir kitap
olarak yayımlaması bu tarihten altı yıl sonra olmutur.
Yazar bu eseri dört b.lüm eklinde hazırlamıtır:
I. B.lüm’de; Altay-Türk destancılık gelenei ve Maaday-Kara Destanı ile
ilgili yapılan çalımalar hakkında (kitaplar, tezler, makaleler, bildiriler) tanıtıcı
bilgiler verilmitir. kinci elden ulaılan çalımaların ise sadece künyeleri
verilmitir. Bu b.lüm kendi içerisinde ikiye ayrılmıtır:
1. Altay Türklerinin destanları üzerine yapılan aratırmalar (24 adet
aratırmadan bahsedilmektedir). Buradan Maaday-Kara Destanı’dan
baka Altay Türklerine ait Alıp Mana, Kozı Körpe-Bayan Sulu
Destanı ve Er Samır Destanı olmak üzere ü. destan daha olduunu
g.rüyoruz.
2. Maaday-Kara Destanı üzerine yapılan çalımalar (5 adet çalımadan
bahsedilmektedir.) Burada Maaday-Kara’nın yabancı dillerdeki
yayınları ile Emine Gürsoy-Naskali’nin çalıması tanıtılmıtır.
II. B.lüm’de; “Altay-Türk Destancılık Gelenei ve Maaday-Kara Destanı”
balıı altında aaıdaki konular irdelenmitir:
Altay Destan Anlatıcıları (Kayçılar): Bu b.lümde kayçıların destanı nasıl
icra ettikleri, nasıl kayçı olunduu anlatılmıtır. Kayçıların anlatım esnasında,
farklı gırtlak yapılarıyla be ayrı sesi çıkarabildiklerinden, ayrıca çeitli
hayvanların taklitlerini yapabildiklerinden bahsedilmitir.
Altay Destanlarının Konuları: Bu b.lümde; Altay destanlarında
genellikle kahramanların yeryüzündeki k.tü niyetli hanlar ve bunların ilikide
bulundukları yeraltı dünyasının hakimi Erlik ve avenesi ile olan mücadelelerinin
anlatıldıı vurgulanmıtır. Altay destanlarında mitik öeler çok miktardadır. Mitik
yılan, dünyayı sırtında taıyan balık, dev hayvanlar, olaanüstü kadınlar, cadılar,
insan eti yiyen insanlar… Bu ucubelerin hepsi yeraltı dünyasının hakimi Erlik’in
askerleri olarak yeraltında yaarlar.
Altay Destanlarının Tür Olarak simlendirilmesi Problemi: Bu
b.lümde destanın tanımı ve destan için önerilen isimlerden bahsedildikten sonra
514 DALI, Ahmet
Altay destanlarının ü. boyutlu bir dünya anlayıı (yeryüzü-g.kyüzü-yeraltı)
çerçevesinde cereyan etmesi ve kahramanların mitik özellikler göstermesi
sebebiyle “Arkaik Kahramanlık Destanı” terimi uygun g.rülmektedir.
Maaday-Kara Destanı’nın Teekkül Tarihi balııyla bu destanın M.Ö
5. yüzyıl itibariyle teekkülünü tamamladıı sonucuna varılmıtır.
Maaday-Kara Destanının Konusu ve Vak’a .rgüsü: Bu b.lümde
destanın planı verilmitir. amanist bir toplumun ürünü olan (ancak yer yer
Budizm ve Lamaizm etkisi de g.rülen) destanda, bu dünyayı ve .bür dünyayı
algılayı biçimi amanist düünce dorultusundadır. Olaylar ü. farklı boyutta
geliir: yeryüzü, yeraltı ve g.kyüzü. Yeryüzü (Aylı ve Güneli Altay) canlıların
yani Maaday-Kara’nın yaadıı mekândır. Yeryüzünde ayrıca Maaday-Kara’yı esir
eden ve yeraltı tanrısı Erlik Beyin kızı ile evli olan Kara-Kula Kaan yaamaktadır.
Kara-Kula Kaa’nın yaadıı yer, ruhların yani .lülerin âlemidir; bu âleme
karanlık gü.ler hâkimdir. Burası yeraltı dünyası gibi tasvir edilse de yeryüzündedir
ve açılıp kapanan daların arkasındadır. Esas yeraltı dünyası ise Erlik Bey’in
yaadıı ve ölen insanları, yeryüzünde (dünyada) ilemi oldukları suçlara göre
cezalandırıldıkları bir mekân olarak geçer. G.kyüzü ise insan ötesi bir boyut olarak
algılanır ve detaylı olarak ilenmez. Üç boyut olarak algılanan bu dünyanın kapıları
birbirine kapalı deildir. Birinden dierine gitmek ve geri dönmek mümkündür.
Maaday-Kara Destanı iki b.lümden olumaktadır. lk b.lümde Kara-
Kula’nın yalı bahadır Maaday-Kara üzerine hücumu anlatılmakta, obasının yerle
bir ediliinden, halkının esir edilip memleketinden g.türülüünden
bahsedilmektedir. kinci b.lümde ise Maaday-Kara’nın olu K.güdey-Mergen’in
babasını ve halkını kurtarmak için verdii mücadeleler ile çıktıı evlenme
yolculuu anlatılmaktadır. Destanın finalinde ise K.güdey-Mergen’in Erlik Bey ile
olan mücadelesi ve her türlü baarıdan sonra yıldız olup g.kyüzüne yükselii
ilenmektedir.
Maaday-Kara Destanı’nın Özeti verildikten sonra, Destanın Dili, ekil
Özellikleri ve Üslûbu hakkında bilgiler verilerek bu b.lüm tamamlanmıtır.
III. B.lüm’de; Motif-ndex’in ne olduu, tasnif sistematii ve uygulanıı;
Türkiye’de bu konuda yapılan çalımalar anlatılmıtır. Ardından Maaday-Kara
destanının motifleri çıkarılmı ve bu motifler, 1936 yılında Stith Thompson’un
hazırlayıp yayımladıı, aynı zamanda uluslararası bir katalog olan Motif-ndex of
FoIk Literature (Halk Edebiyatının Motif ndeksi)’de kullanılan yönteme göre
tasnif edilmitir. Katalogda bulunmayan motiflerin, Türk motifi olduunu
belirtmek içinse balarına bir T harfi konularak yazarın kendisi tarafından tespit
edildii belirtilmitir. (lginç olan, bu destanda Stith Thompson’un Motif-
ndex’inde hiç olmayan 29 motifin bulunmasıdır. Bu, destanın çok erken
dönemlerde teekkül ettiinin ve destanda amanistik ve mitik unsurların youn
olduunun bir göstergesidir.)
Kitap Tanıtımı 515
IV. B.lüm’de; tespit edilen motifler, “Tanrılar”, Yer-Su Ruhları”, “Hayat
Aacı”, “Üç Kozmik Kuak ve Dünya Direi”, “Türklerin Kutlu Aacı Kayın”,
“Dünyayı Sırtında Taıyan Balık”, “aman ve amanlık Seansı”, “ekil (Don)
Deitirme”, “.lüm”, “Hayvanlar (At, Ayı, Geyik, Boa)”, “Yada Taı”,
“Maaday-Kara Destanına Budizm ve Dier Dinlerin Tesiri”, “Güne, Ay ve
Yıldızlar”, “Olaanüstü Kahraman”, “Sayılar” ve “Renkler” balıkları altında tahlil
edilmeye çalıılmı ve motiflerin büyük çounlukla amanizm kökenli olduu
tespit edilmitir.
Çalımada elde edilen veriler, “Sonuç” balıı altında deerlendirilerek
inceleme kısmı tamamlanmıtır.
Ardından ayrı bir b.lüm olarak hazırlanan, 214 sayfa hacmindeki “Metin”
b.lümü gelmektedir. Altay lehçesi ile olan metin, Latin kökenli Türk alfabesine
aktarılmı ve beer beer numaralandırılmıtır. Metnin tamamı 7739 mısradır.
Mümkün olduu kadar birebir Türkiye Türk.esi karılıkları verilmitir.
ki sütun halinde olan sayfaların sol sütununda manzume yer alırken; sa
tarafında her dizenin birebir Türk.esi verilmitir. Bu yöntem sayesinde dizenin
karısında anlamını görmek mümkündür. Buna ek olarak bazı destana .zgü
terimler dipnotu ile sayfa altlarında açıklanmıtır.
Kaynakça, dizin ve amanizme ait tasavvurların resimlerinden oluan
“Ekler” b.lümüyle kitap sonlandırılmıtır.
Sonuçta bir ülkenin en büyük gizli gücü, halkının ortak kültür ve tarih
mirası etrafında kenetlenebilmesidir. Kültürel ve tarihi birikimi gü.lü olmayan
ülkelerin insanları arasındaki balar kolay kopabilmektedir.
Ülkelerin sınırlarının hızla kaldırılmaya ve bu sayede kültürlere müdahale
edilmeye çalııldıı bu dönemde, ekonomisi gü.lü olan az sayıda ülke, zayıf
kültürleri kendi çekim alanlarına alıp potasında eritme çabasını gütmektedir. Bu
yöntem baarılı olursa belki pek çok ülke dini, dili, tarihi ve kültürü ile birlikte yok
olacaktır. Bilimsel ve ekonomik gücü elinde bulunduran ülkelerin bu gü.lü çekim
alanlarına girmemenin tek yolu, tarihi ve kültürel mirasa sıkı sıkıya sarılmaktır.
Ancak köklerine, kültürel birikimlerine vâkıf milletler milli benliklerini
koruyabilirler.
Türkler yaam tarzları gerei tarih yapmılar, ama tarih yazmamılardır.
Türklerin ilk anavatanı olması dolayısıyla en eski tarihimize ait kalıntıların olduu
Altay bölgesi, uzun tarihinde fazla bir kültürel etkileime maruz kalmamı olması
y.nüyle de Türk kültürü açısından deerli bir bölgedir.
Destanlar yapısı, içerii, ele aldıı konuları ve daha pek çok özellikleriyle
bizim yazıyla birlikte takip ettiimiz dönemden öncesine, bilinmeyen dönemlere
ıık tutan esiz kaynaklardır. Destanlar toplumun yaama tarzı, din, kültür ve sanat
anlayıı hakkında derin izler taır. Bu manada kökeni en eski destanlardan olduu
bilinen ve korunabilmi Altay bölgesine ait olan Maaday-Kara Destanı, bir kültür
516 DALI, Ahmet
hazinesidir. Bu eserin ve Altay bölgesinin Türk bilimine kazandırılması çok
yerinde bir hareket olmutur. Bu vesileyle Salahaddin Bekki’ye bu çalımayı
aratırmacıların dikkatlerine sunmasından .türü teekkür ediyoruz.
KAYNAKÇA:
Bekki, Salahaddin; Maaday-Kara Destanı, Manas Yay., Elazı, 2007
Gürsoy-Naskali, Emine; Altay Destanı Maaday-Kara, YKY, stanbul, 1999

K.prülü, Mehmet Fuat; Türk Edebiyatı Tarihi, .tüken Yay., stanbul, 1986