tarihi alanında önemli eserler veren Mihály Hoppál’ın 2005 yılında Budapeşte’de
Sámánok Eurázsiában adlı Macarca kitabın Türkçeye çevirisidir. Yazar konu
kitabın Türkçe çeviri için yazdığı ön sözünde de belirttiği üzere hayatının kırk yılını
Türk ve Macar mitolojisini araştırmaya adamış bir bilim adamıdır.
Şamanizm ve şamanlar belki de en fazla Türk topluluklarını ilgilendirmesine
rağmen ve batılı bilim adamları tarafından da çoğu zaman Sibirya merkezli olarak
Türk toplulukları temelinde ele alınmaktadır.
Ancak dünya literatüründe konu ile ilgili
çalışmalara dikkat çekildiğinde ise ortaya
konulan eserlerin büyük oranda yabancı
dillerde olduğunu söylemek mümkündür.
Türkiye’de Yusuf Ziya Yörükan, Ziya Gökalp,
Fuad Köprülü, Sadettin Buluç, Abdulkadir
İnan, Fuzuli Bayat, Yaşar Kalafat, Yaşar
Çoruhlu gibi bilim adamlarının konu ile ilgili
çalışmaları dikkat çekmekteyse de bu
çalışmaların da kaynağını yine biraz önce
bahsettiğimiz yabancı bilim adamlarının
çalışmaları oluşturmaktadır. Son dönemlerde
Zekeriya Karadavut-Jannet Meyermanova
A.V. Anohin’in Altay Şamanlığına Ait
Materyaller; Atilla Bağcı, G.V. Ksenefontov
Yakut Şamanlığı; Metin Ergun da L.P.
Potapov’un Altay Şamanizmi adlı eserlerini
Türkçeye kazandırarak birinci el kaynaklardan en azından bir kısmını Türkçeye
kazandırmışlardır. Ancak özellikle alan araştırmasına dayalı pek çok orijinal
kaynağın halen Türkçeye çevrilmediği de görülmektedir. Bu zikredilen eserler
yanında Mircea Eliade ve Jean Paul Roux’un eserlerinin Türkçe tercümeleri de
zikredilmesi gereken diğer önemli kaynaklardandır.
Avrasya’da Şamanlar adlı eser yazar tarafından altı bölüme ayrılmıştır: 1.
Şamanların Dünyası (18-61); 2. Şamanlığın Kökenleri ve Sibirya Kaya Resimleri
(62-71); 3. Eski Şaman Resimleri (72-89); 4. Halklar ve Şamanları (90-203); 5.
Şamanlar ve Nesneler Dünyası (204-265); 6. Şamanizmin Yeniden Doğuşu (266-
277).
∗
216
Kitabın bölümleri ve içerikleri üzerine söz söylemeden önce kitabın genelinde
dikkat çeken bazı hususlar üzerinde durmakta da fayda vardır. Çünkü bu hususlar
kitabın bütün bölümleri için geçerlidir ve her bölümde tekrar zikredilmesine gerek
yoktur. Bu sebepler kitapla ilgili olarak Şamanizm araştırmaları bağlamında
söyleyebilecek olanlar şunlardır:
Öncelikle kitap halk bilimi araştırmalarının iki yönünü de içine alacak şekilde
hem alan araştırmasına hem de teorik masa başı araştırmasına dayalı olarak
meydana getirilmiştir. Yazar özellikle alan araştırmasının önemine alanın temel
isimlerinden birisi olan Mircea Eliade’nin hayatından Şamanların yaşadığı bölgeye
hiç gitmemiş ve hiçbir şaman törenini seyretmemiş olduğuna dikkat çekerek
göndermede bulunmaktadır. Bu anlamda eserin bir bölümü yazarın yaptığı alan
araştırmalarından elde ettiği malzemelere dayanmaktadır. Bu malzemeler arasında
çok sayıda görsel malzemenin oluşu dikkat çeken bir diğer noktadır. Türkçe
çeviride 547 görsel malzeme kullanılmıştır. Yazarın çalışmaları arasında önemli bir
yer tutan belgesel filmler onun görsel malzemelere verdiği önemin de bir
göstergesidir. Kitabı meydana getiren malzemeler sadece alan araştırmasına
dayanmaz. Eserin bibliyografya kısmında yer alan çalışmaların sayısı ve farklı
dillerde kaleme alındığı da dikkate alındığında alan araştırmasının yanında masa
başı çalışmasının da ciddi bir şekilde yapıldığı görülmektedir. Bu noktalar eserin
yukarıda zikredilen bütün bölümler için geçerlidir. Ciddi bir alan araştırması
tecrübesi ve zengin kaynakça eserin alana yaptığı katkının önemini göstermektedir.
Bu genel açıklamaların ardından kitabın bölümleri ve içerikleri de şu şekildedir:
Şamanların Dünyası (18-61) adlı bölümde Şamanizm ve şamanlarla ilgili genel
bilgiler verilmektedir. Şamanizm’in araştırmalarında önemli bir yer tutan ve
günümüze kadar ozanlar, âşıklar, falcılar, destancılar vb. kişilerin mesleklerine
geçişlerinde de önemli bir oranda muhafaza edilmiş olan şamanlığa geçiş ritüelleri
ve kimlerin şaman olabileceği konusu işlenmektedir. Bölüm en geniş kısmını ise
şamanların toplum içerisinde üstlendikleri işlevler yer almaktadır. Şamanların halk
hekimliği, sağaltma, kurban törenlerinin idaresi, fal, ruhların idaresi sözlü geleneğin
koruyucusu, sanatçı, ve aracı işlevleri yazar tarafından farklı milletlerden örneklerle
ele alınmıştır.
Şamanlığın Kökenleri ve Sibirya Kaya Resimleri (62-71) adlı bölümde ise
şamanlığın köklerinin nereye kadar uzandığı sorusu ile ilgilidir. Yazar burada
kronolojik bir sırayı takip eder. Özellikle Rus bilim adamlarının çalışmalarına
dayanarak yazar Sibirya’daki kaya resimlerinin bu bölümün temeline yerleştirir.
Çok sayıda görsel malzemenin yer aldığı bu bölümde kaya resimlerinde yer alan
bazı insan figürleri eski Şamanların yansımaları olarak kabul edilmektedir.
Eski Şaman Resimleri (72-89) adlı bölümde kaya resimlerinin ardından
kronolojik olarak tarihi kaynaklarda şaman resimlerinin izlerini süren yazar çok
sayıda seyahatname ve ilgilendiği bölüğe ile ilgili kitaptan yararlanmıştır. 16.
Yüzyıldan başlayarak çok sayıda eser tarafınmış ve bunlarda yer alan şaman
resimleri çalışmada yer almıştır. Bu bölümde aynı zamanda şamanların uğradıkları
takibatlar ve sürgünler de yer almaktadır. Sibirya bölgesinde Çarlık Rusyası ve daha
Türkbilig, 2012/24: 215-217.
AVRASYA’DA ŞAMANLAR
217
da baskın bir şekilde Sovyet döneminde şamanlara yapılan baskılar ve onların
sürgün edilmeleri de işlenmiştir.
Halklar ve Şamanları (90-203) adlı bölümde ise yazar Avrasya coğrafyasının
irili ufaklı birçok halkında şamanların kalıntılarını çok sayıda görsel malzeme ile
birlikte sunmaktadır. Burada ilginç olan bu toplulukların aslında günümüzde
tamamen şamanizmi yaşayan halklar olmayışıdır. Bunlar arasında Müslüman,
Budist, Hristiyan gibi farklı dinlere mensup olmalarına rağmen şaman özellikleri
gösteren kişilerin bulunması ve bu geleneği bazı durumlarda dönüştürerek
günümüze taşımaları dikkat çekmektedir. Yazar bazıları arasında alan araştırması da
yaptığı bu halklar hakkında kısa ansiklopedik bilgiler verdikten sonra onlar arasında
şamanların izlerini sürmüş ve bu konuda çok sayıda malzemeye ulaşmıştır. Yazar
Ural, Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Paleo-Asiatik ve diğer halklar ana başlıkları
altında elliye yakın halkın şamanları ve onların özellikleri hakkında bilgi
vermektedir.
Şamanlar ve Nesneler Dünyası (204-265); başlığı altında şamanların
dünyasında önemli yer tutan ve her biri şamanların işlevlerini yerine getirmesinde
önemli olan nesneler ele alınmaktadır. Şamanlar ve onlar çevresinde teşekkül eden
inançlarda bu nesneler özel anlamlar yüklenmektedir. Bu manada yazar yine çok
sayıda görsel malzeme ile şaman giysilerini, baş süslemeleri, taç, ayakkabı, kemer,
toka, davul, yay-ok, şaman asası, şaman ayinlerinde kullanılan silahlar, kırbaç,
şaman ağacı ve şaman mezarını yine çok sayıda görsel malzeme ile birlikte
vermektedir
Şamanizmin Yeniden Doğuşu (266-277) çalışmanın son bölümünü teşkil
etmektedir. Yazar özellikle Sovyetler Birliği’nin dağılması, şamanlar üzerindeki
baskıların azalması neticesinde Avrasya halkları arasında şamanları yeniden
faaliyetlerine başlamasını ve geleneğin âdeta yeniden yeşermesini şamanizmin
yeniden doğuşu olarak adlandırmaktadır. Adı geçen Avrasya halkları arasında
zaman zaman eski işlevleri ile zaman zaman da popülerleşerek üstlendikleri yeni
işlevleri bu bölümde ele alınmaktadır.
Kitaplar ilgili olarak söylenen sözlerin ardından eserin alan araştırması ile teorik
araştırmayı görsel malzemelerle birlikte uyumlu bir şekilde bir araya getiren özelliği
ile Şamanizm araştırmalarında önemli bir yer tuttuğunu söylemek mümkündür.
Şamanizm ile ilgili en önemli eserlerden birini Türkçeye kazandıran
çevirmenlere ve eserin mükemmel baskısını yapan Yapı Kredi Yayınlarını
kutluyoruz.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder